|
Trenutno se u kosmosu, u orbiti oko Zemlje, nalaze četiri ''Nasine velike opservatorije'' koje se koriste za astrofizička istraživanja vidljivog i nevidljivog zračenja u Svemiru. To su: 1) Hablov kosmički teleskop (za vidljivu svetlost, lansiran u kosmos 1990. god.), 2) Komptonova opservatorija za gama-zračenje (lansirana 1991.), 3) Čandra opservatorijaza iks-zračenje (lansirana 1999.) i 4) Špicerov teleskop za infracrveno-zračenje (lansiran 2003.).
Ta četiri instrumenta modernog doba dramatično su izmenila čovekove predstave o Svemiru, za koji se ranije verovalo da je večit i nepromenljiv, da u njemu vladaju mir i harmonija, da, jednom rečju, odslikava božanski poredak. Mi danas znamo da je Svemir nastao u džinovskoj eksploziji (iz jedne tačke!) pre 13,7 milijardi godina i da se otada u njemu neprekidno dešavaju brojni katastrofični događaji – da se rađaju i iščezavaju čitavi svetovi, ''naprasno'' eksplodiraju zvezde, da se sa titanskom žestinom sudaraju galaksije, da ponori crnih rupa ''gutaju'' kolosalne količine materije - milione, milijarde zvezda..., to jeste, da se u Svemiru u svakom trenutku, u nama znanim a, verovatno, i u još neznanim oblastima energetskog spektra, oslobađaju fantastični iznosi energija u vidu čestičnog i talasnog zračenja. Bez sumnje je i naše neznanje o Svemiru veliko. Primer zato je tamna svemirska materija, koja prema proceni naučnika može da iznosi do 90 odsto celokupne mase Svemira! Takođe je otvoreno pitanje mogućeg postojanja takvih vidova energije koje mi još ne poznajemo. Jedan deo energetskog spektra u Svemiru pripada X-zračenju. X-zrake je 1895. godine u svojoj laboratoriji otkrio čuveni nemački naučnik Vilhelm Konrad Rendgen, dobitnik prve Nobelove nagrade za fiziku 1901. Austrijanac Viktor Hes 1911. godine razrešava tajnu ''visinskih zraka'', u njima pronalazi kosmičko zračenje u kome se ''kupa'' naša planeta. Nešto kasnije, baveći se ovim zračenjem, fizičari ustanovljavaju da se ono sastoji iz veoma energetskih naelektrisanih čestica i prodornih gama-zraka. Da bi ove neobične konstituente prirode bolje upoznao, čovek početkom tridesetih godina prošlog veka počinje da gradi akceleratore naelektrisanih čestica. Oni će mu relativno brzo pomoći da dođe do dalekosežnih spoznaja o strukturi atoma, atomskog jezgra i njihovih gradivnih elemenata tzv. elementarnih čestica. Od tada nije proteklo mnogo vremena, a čovek je shvatio da se u kosmosu kriju nedostižni izvori svekolikih zračenja čijim se proučavanjem može dokučiti ne samo ustrojstvo mikrosveta, već i otkriti tajne šarolikih nebeskih tela, počev od onih sićušnih: asteroida, kometa, planeta, pa sve do onih gromadnih: zvezda, galaksija, skupina galaksija i, na kraju, samog Svemira. Na drugoj strani, čovek je uvideo da zračenja koja se stvaraju u kosmosu kriju ''priču'' o nastanku, transformacijama i ''smrti'' gromadnih kosmičkih objekata. X-zračenje, do koga je prvi došao V.K. Rendgen, predstavlja elektro-magnetne talase vrlo kratkih talasnih dužina, manjih od onih ultraljubičastog zračenja, a većih od gama-zraka. X-zraci su početkom prošlog veka našli široku primenu, prvo, u medicini, a zatim u nauci i tehnici. Pa, ipak, bilo je potrebno da protekne više od 65 godina od njihovog otkrića, ili pola stoleća od Hesovog pronalaska kosmičkog zračenja, da bi 1962. godine grupa američkih naučnika sa Zemlje lansirala raketu sa ciljem da dobiju odgovor na pitanje da li u kosmosu postoje izvori X-zračenja. Detektor X-zraka koji je ponela ova raketa uočio je jedan moćni izvor X-zračenja u sazvežđu ''Škorpije''. On je tada pod brojem jedan ušao u sada već ''nepreglednu listu'' kosmičkih emitera X-zraka. Označen je imenom Scorpius X-1. Ovaj podvig je doveo do rađanje nove oblasti astronomije, astronomije zasnovane na posmatranju X-zračenja. Razvoj ove nove astronomije tekao je vrtoglavom brzinom. Radi izučavanja X-zraka koji iz kosmosa dospevaju do našeg dela Sunčevog sistema sa energijama od 0,01-50 kiloelektronvolta (keV) u toku četiri decenije u kosmos je lansirano 44 astronomskih jedinica - detektora, teleskopa i opservatorija (!), ne računajući one čiji je zadatak bio ograničen praćenje Sunčevog X-zračenja. Šesdesetih godina prošlog veka u kosmosu se našlo 7 astronomskih ''instrumenata'' za izučavanje X-zračenja, 70-tih godina 22, 80-tih 13 i 90-tih 12, među kojima je kao pretposlednja, četrdesettreća, bila Čandra opservatorija za X-zračenje. Ona je brzo postala ''perjanica'' među brojnim ''istraživačima'' svemirskog X-zračenja i jedna od zvezda u ''nebeskoj flotili'' Nasinih velikih opservatorija. |
1 |
2 |
3 |
> (23.04.2005.)
|
