fwbruar 2003
|
Povodom novog izdanja knjige "Kroz vasionu i vekove" JEDINSTVENI UVOD U ASTRONOMIJU
Opšte je mesto ovdašnjeg mentalnog sklopa da psiho-patologija palanke, koja suvereno vlada vekovima, ne štedi nikoga i ne oprašta ni poraze ali ni uspeh. Otuda su mnogi talenti mogli ili da, satrveni lokalnim mediokritetima, propadnu na rodnoj grudi ili da se dokazuju u belom svetu (mada ni tamošnji uspeh nije garantovao priznanje ovde; tek kad više nije bilo nikakve sumnje u nečije kvalitete stizalo je priznanje iz otadžbine). Primeri na terenu nauke, Tesle, Pupina, Mileve Ajnštajn ili doktora Maglića potvrđuju (čak i kad se uzme u obzir zaostalost sredina u kojima su potekli) ovaj princip "samoskrivljene nezrelosti" i tragične nes(a)vesnosti. Delimični izuzetak koji potvrđuje gornje pravilo je Milutin Milanković (1879-1958), naučnik koji je svoja epohalna dela osmislio u sobici Kapetan Mišinog zdanja, kao profesor Beogradskog univerziteta. No, iako su njegove teorije vrlo brzo prihvaćene u svetskoj naučničkoj javnosti, u akademskim krugovima Jugoslavije - i tu leži zadrška o delimičnom izuzetku - nije nailazio na podršku i razumevanje. I naš najveći geograf, Jovan Cvijić, čudio se njegovoj nameri da dokuči srednje temperature Zemljinih uporednika, pitajući ga čemu bi to služilo. Srećom, Milankovićev rad zavisio je isključivo od njegove tvrdoglave upornosti, posvećeničke marljivosti i - olovke, papira, šibera i logaritamskih tablica, što će reći da je bio relativno nezavistan od dobre volje kolega ili države. Danak zaostalosti sredine u kojoj radi Milanković je više puta platio o čemu svedoči i slučaj njegove rasprave o negativnom ishodu Mihelzonovog eksperimenta objavljene u časopisu Jugoslovenske akademije nauka; naime, po objavljivanju rasprave Milanković je obavešten da su do istih rezultata došla dvojica američkih naučnika, odnosno da je njihov rad već publikovan. Jedini komentar našeg naučnika bio je da je naučio da se ne može baviti aktuelnim pitanjima nauke bez celokupne naučne literature objavljene do dana kada se seda za taj posao - a to je u Beogradu nemoguće. Ali, kad su se prošle decenije počeli svoditi računi na polju naučnog napretka civilizacije, Milanković je, svojom matematičkom teorijom o klimatskim pojavama na Zemlji, bez ikakvih sporenja zauzeo mesto među najznačajnim imenima astronomije XX veka. Ako je prvi Srbin doktor tehničkih nauka (1903.g. u Beču), koji se nakon uspešne karijere graditeljskog inženjera - koja podrazumeva 6 zvanično priznatih patenata, 30-tak izvedenih objekata, 20 armiranih betonskih mostova preko Timoka i 25 objekata u Jugoslaviji, Austriji, Italiji, Mađarskoj i Rumuniji na kojima su primenjena njegova građevinska rešenja - vratio u Beograd da predaje racionalnu mehaniku, nebesku mehaniku i teorijsku fiziku i piše svoje knjige, nedovoljno poštovan, u svojoj sredini, po pitanju svojih interesovanja za zakonitosti klime na rodnoj nam planeti, na najmanje dva polja postao je široko poznat i cenjen. Prvo se tiče njegovog projekta najtačnijeg kalendara a drugo je vezano za knjigu "Kroz vasionu i vekove" koja je bila prvi naučno-popularni hit na ovdašnjim prostorima. Početkom 1933.g. Vaseljenski Patrijarh razaslao je poziv na Svepravoslavni kongres crkava koji se trebao održati maja meseca u Carigradu a osnovni bi mu zadatak bio da se iznađe način za prevazilaženje, kako je zaključeno, teškog položaja koji je proizašao iz sve većeg razilaženja između 'starog' i 'novog' kalendara, odnosno kalendara koji poštuju pravoslavna i katoličke crkve. Kongresa je trebao da iznađe način sproveđenja reforme julijanskog kalendara tako da sveci po njegovom rasporedu padnu u dane svetaca po gregorijanskom kalendaru i time bude, kako Milanković piše, "badavadžisanje uklonjeno". Srpska pravoslavna crkva i Kraljevska vlada složile su se da, pored jednog sveštenog lica, kongresu prisustvuje i Milanković, kao naučnik upoznat kako sa astronomskom problematikom tako i istorijom kalendara. Uprkos velikih tenzija u Carigradu uzrokovanih neraščišćenom političkom situacijom u Turskoj, zahvaćenoj reformama Kemala Ataturka, i igrama velikih sila oko Turske, kongres je, i pored incidenata, održan i na njemu je Milanković izneo svoj nacrt najpreciznijeg kalendara koji je rešavao dotadašnje probleme razilaženja dva merenja godina i predvideo način da se oni postepeno usklade. Predlog je jednodušno jednoglasno prihvaćen i - ostao nerealizovan. Pored intenzivnog naučničkog i pedagoškog rada i neskrivene sklonosti prema uživanjima u svim lepotama običnog života, Milanković je nalazio vremena za pisanje kraćih ili dužih tekstova koji se po današnjoj terminologiji mogu odrediti kao naučno popularni, što ga predstavlja i kao pionira u ovoj oblasti. Najznačajniji i najpoznatiji poduhvat na ovom polju je knjiga "Kroz vasionu i vekove", prvi put objavljena 1928. godine; do danas je ovo delo objavljeno(ne računajući dva izdanja na nemačkom) u 6 izdanja a najnovije je u biblioteci "Umetnost i saznanje" beogradskog izdavača Dereta. Reč je, dakle, o svojevrsnom fenomenu na našim prostorima - hit knjizi sa temom iz nauke! "Kroz vasionu i vekove" sačinjava 37 pisama neimenovanoj dami; njihov osnovni zadatak je da budu zamena za razgovore na temu istorije astronomije. Ali, pisac koristi priliku da se seti svog dotadašnjeg života, od rodne kuće u Dalju, kraj Osijeka, preko školovanja, prvih uspeha i nedaća na profesionalnom planu do rada na svojim osnovnim naučnim tezama, ne zaboravljajući da nadahnuto opiše putovanja po Nemačkoj, Mađarskoj, Carigradu, povratak u opusteli i oronuli rodni dom ali i da se diskretno udvara dragoj mu dami koja je, očito, poprilično mlađa od njega. Kada se, pak, bavi naukom pisac koristi vrlo osoben pristup: putuje, sa prijateljicom, kako kaže naslov knjige, kroz vreme i prostor, sve do trena dešavanja koje će izmeniti nauku. Stoga namernici, u prikladnoj odeći, lutaju Vavilonom, kolevkom astronomije, starogrčkom Atinom, Aleksandrijom, Padovom, Dubrovnikom, Pragom, Engleskom, Nemačkom; skriveni od očiju starosedelaca oni uhode vavilonske sveštenike, Aristotela, Eratostena i ostale velike naučnike Aleksandrije, Kleopatru i Cezara, Galileja, Tiho Brahea, Keplera, Njutna, a 'uživo' sreću i savremenike, piščeve prijatelje i saradnike, Vladimira Kepena (izdavača kapitalnog "Priručnika klimatologije") i Alfrede Vegenera (tvorca teorije o pomeranju kontinenata; poginuo je 1930.g. tokom naučno-istaživačke ekspedicije na Grenlandu), Leverjea (pronalazača Neptuna) i Flamariona (o kome pisac nema visoko mišljenje, posebno u svetlu incidenta koji se desio između njih; naime Milanković je dokazao da su neke Flamarionove teze pogrešne ali je popularni francuz glatko prešao preko toga, uz laki šarlatanski podsmeh na račun naučnika). Ponekad se u pismima opisuju i eksperimenti, skicira obrazac razmišljanja, prati put nekog starog spisa ili razvoj kakvog naučnog instumenta, baš kao što se opisuje arhitektura starih i novih gradova ili putovanja morima. Istorija naučnih ideja protkana je i osnovnim znanjima o našem Suncu i planetama, njihovim orbitama da bi, u centralnom delu knjige, bili izloženi Milankovićevi postulati o klimatskim promenama odnosno cikličnosti ledenih doba kroz istoriju i budućnost Zemlje. U završnim pismima, pisac opisuje nastanak Zemlje, faze kroz koje je prošla sve dok nije postala kolevka života (ne propuštajući da uporedi naučnu i religioznu verziju ovih došavanja) a zatim predočava i njenu budućnost prateći faze umiranja Sunca i planeta koje kruže oko njega. Konačno, sledi poziv prijateljici na putovanje vozom za saobraćaj sa Mesecom, potom su na redu posete Marsu i Veneri i, konačno, hadžiluk u vasionu, u zvezdana jata i rojeve sunaca. Kao što su znalački opisana davno prošla vremena i predstojeća putovanja na planete i kroz svemir uverljiva su tako da se pisac otkriva kao ubedljivi pisac naučne fantastike, što ovom delu daje značajno mesto i u ovdašnjoj istoriji ovog žanra. Najveći je neprijatelj knjiga kakva je i "Kroz vasionu i vekove" protek vremena. Nauka nastavlja da otkriva nove činjenice i postavlja nove hipoteze, ranija znanja se menjaju, dopunjuju a teorije napuštaju; shodno tome i knjige zastarevaju i padaju u zaborav. Milanovićevo delo, pak, i posle više od 70 godina od nastanka ostaje dobrim delom 'upotrebljivo'. Istorijski segmenti, naravno, ostaju neprikosnoveni. Isti je slučaj sa njegovim učenjem o cikličnim promenama osunčanosti Zemlje i globalnim promenama klime koje su posledica ovih pravilnosti. Klimatske promene na planetama našeg sunčevog sistema koje je Milanković proračunavao trpe manje ili veće korekcije zbog mnogo preciznijih podataka o planetama koje su doneli osmatranja usavršenijim teleskopima odnosno Hablovim orbitalnim teleskopom te podataka koje su poslale brojne svemirske sonde; sletanje ljudi na Mesec i sondi na Mars takođe su izmenila sliku o ovim planetama. Zapazimo da je Milanković izvršio dopunu svoje knjige pošto je, u međuvremenu, otkriven Pluton (prvo izdanje iz 1928.g. ne pominje 'Pluto' jer je ovaj otkriven 1930.g.) Ipak, "Kroz vasionu i vekove" i dalje je vrlo dobar (možda i najbolji ovdašnji) uvod u svetove astronomije, pisan nadahnuto i poletno, bez mistifikacija te će, stoga, sigurno i nadalje imati zahvalne čitaoce i poštovaoce.
|
