Sadržaj AM

1. Prvu dekadu 20. veka su obelezilo cetiri dogadjaja. Maks Plank je utvrdio da se energija prenosi putem sitnih paketa – kvanata, sto je promenilo nacin razmisljanja u fizici, a samim tim i u astronomiji. Ovo otkrice ce imati veliki uticaj na kasnija otkrica i objasnjenja. Publikovan je prvi katalog zvezdanih spektara (1901.), sto je znacilo da je u astrofizici otvorena nova oblast proucavanja i moglo se pristupiti klasifikovanju zvezda i utvrdjivanju njihovog satsava i evolucije. Ajnstajnova specijalna teorija relativnosti koja je objavljena 1905. godine je uticala na celokupnu fiziku, a njen znacaj ce astronomi osetiti  odmah. Jedan od vaznih detalja u shvatanju evolucije zvezda je i Hercsprung-Raselov dijagram koji nam govori o vezi izmedju spektralnog tipa i luminoznosti zvezda. On je objavljen 1910. godine, i znacio je korak napred u proucavanju evolucije zvezda.

2. Druga dekada je otpocela otkrivanjem nuklearne strukture atomskog jezgra 1911. Ovo otkrice je napravio Ernest Raderford i ono predstavlja samo jedno od pocetnih u nizu “usitnjavanja materije”. Nils Bor je 1913. godine obelodanio svoju teoriju o strukturi atoma, koja se i danas koristi u proracunima u kojima se neke osobine atoma mogu zanemariti. Opsta teorija relativnosti je objavljena 1915. godine i ona zajedno sa Specijalnom teorijom predstavlja stub razvoja astronomije u ovom veku. Iste godine Valter Adams identifikuje prvog belog patuljka (Sirijus B), koji predstavlja fazu u evoluciji zvezda. Godinu dana kasnije Karl Svarcfild objavljuje rad u kome je odredio poluprecnik horizonta dogadjaja crne rupe, koji predstavlja granicu izmedju ove Vasione i singulariteta. Dimenzije Mlecnog puta i polozaj  Suncevog sistema u njemu su odredjeni 1918. godine. Sledece godine doslo se do prvog dokaza opste teorije relativnosti fotografisanjem potpunog pomracenja Sunca 1919. Na toj fotografiji je polozaj zvezde koja se vidi u blizini pomracenog Sunca pomeren u odnosu na pravi za onoliko za koliko predvidja opsta teorija relativnosti. Ovu ekspediciju je predvodio Artur Edington. Poslednja godina druge dekade obelezena je odredjivanjem prvog precnika zvezde van Suncevog sistema (zvezda Betelgez).

3. Treca dekada je zapocela otkricem Cefeida (vrste promenljivih zvezda) od strane Edvina Habla u Andromedinoj galaksiji 1923. godine. Ovo otkrice ce kasnije pomoci da se odredi udaljenost do ove galaksije. Robert Godard je 1926. godine lansirao prvu raketu na tecno gorivo. Sledece godine je prvi put promovisana teorija Velikog praska, koja kaze da je pre oko 10 do 15 milijardi godina cela Vasiona – prostor i vreme, nastala u jednoj eksploziji, a da je posledica toga njeno sirenje. Te iste godine je Verner Hjzenberg otkrio princip neodredjenosti, koji predstavlja jedan od principa kvantne mehanike. Pol Dirak je 1928. godine pretpostavio postojanje antimaterije, a sledece godine Edvin Habl je utvrdio da se svemir siri. Na kraju trece dekade doslo je do otkrica poslednje planete u Suncvom sistemu Plutona. Ovu planetu je otkrio Klajd Tombah. Iste godine Subrahmanjan Candrasekar odredjuje strukturu i granicu mase belog patuljka, a Volfgang Pauli predvidja postojanje neutrina, jedne od elementarnih cestica.

4. Otkricem radio zracenja iz centra nase Galaksije zapocinje cetvrta decenija ovog veka. Prva otkrica u vezi hemijskog sastava atmosfere Venere su npravljena 1932. godine, a iste godine je otkriven neutron. 1934. godine predvidjeno je da kao posledica eksplozije supernove moze nastati neutronska zvezda. Objavljivanjem teorije o fuzionim reakcijama u zvezdama 1938. godine zapocinje nova etapa u ravzoju astrofizike.

Drugi svetski rat je omeo intenzivna istrazivanja u astronomiji, ali su za to vreme u fizici npravljena nova otkrica zahvaljujuci razvoju novog ubojitog oruzja – atomske bombe.

Pred sam kraj Drugog svetskog rata Gerard Kujper je otkrio 1944. godine atmosfreu na Saturnovom satelitu Titanu. Dve godine kasnije je otkriven prvi vangalakticki radio izvor (Cygnus A). Gerard Kujper je napravio jos jedno otkrice 1948. godine. Tada je prvi put primecen Uranov satelit Miranda. Iste godine je predvidjeno postojanje pozadinskog zracenja, koje je zaostalo posle Velikog praska. Trece veliko Kujperovo otkrice je Neptunov satelit Nereid, koji je prvi put opazen 1949. godine. Poslednje godine pete dekade Jan Ort je pretpostavio postojanje velikog oblaka kometa koji okruzuje Suncev sistem, a odakle one dolaze posle gravitacionih poremecaja u blizinu Sunca.

5. 1951. godine je otkriveno zracenje medjuzvezdanog vodonika na talasnoj duzini od 21 cm. Oktobra meseca 1957. godine poleteo je prvi Zemljin vestacki satelit – Sputnjik 1, a iste godine je objasnjeno kako zvezde prozivode teze elemente. Godinu dana kasnije Eksplorer 1 je otkrio Van Alenove pojaseve koji okruzuju Zemlju, a predstavljaju deo Zemljinog magnetnog pojasa. Luna 1, je 1959. godine bila prvi svemirski brod koji je napustio Zemljinu gravitaciju. Istorijski trenutak za celo covecanstvo je bio prvi let coveka u kosmos. Te 1961. godine, aprila mesca, Jurij Gagarin ruski kosmonaut je bio prvi covek koji je obleteo Zemlju.

6. Sesta dekada je otpocela utrkivanjem Rusa i Amerikanaca u osvajanju kosmosa. Tako je 1962. godine Dzon Glen bio prvi amerikanac u orbiti oko Zemlje, a iste godine je Mariner 2 realizovao prvu planetranu misiju, ka planeti Veneri. Godinu dana kasnije ustanovljeno je da su kvazari (kvazizvezdani radio objekti), veoma udaljeni objekti koji zrace veliku kolicinu energije. Postojanje pozadinskog zracenja su prakticno dokazali Anro Penzijas i Robert Vilson 1965. godine. Te godine je ostvarena i prva setnja u kosmosu sa akterom Aleksejem Leonovim (po kome se i izlazak iz svemirskog broda u otvoreni kosmos naziva leonovanje), a Mariner 4 je proleteo pored Marsa i poslao dosta podataka. Najveci meteorski pljusak sa oko 100000 meteora (iz meteorskog roja Leonidi) na sat odigrao se 1966. godine. Sledece godine je otkriven prvi pulsar, koji predstavlja jednu od mogucih varijanti kraja evolucije zvezda, kao i prvi gama bljesak. 1968. godine Apolo 8 je postao prvi svemirski brod sa ljudskom posadom koji je napustio Zemljinu gravitaciju, a godinu dana kasnije Nil Armstrong i Baz Oldrin su bili prvi ljudi koji su se spustili na Mesec u misiji Apolo 11.

7. Sedamdesete godine ovog veka su obelezile misije upucena ka planetama. Tako je Mariner 9 1971. usao u orbitu oko Marsa, a brod Mars 3 se meko spustio na povrsinu Marsa. Dve godine kasnije Pionir 10 je prosao pored Jupitera. Mariner 10 je 1974. prosao pored Merkura, a te godine je Stiven Hoking objavio rad u kome je pokazao da crne rupe mogu sporo emitovati energiju. Iste godine su otkriveni dvojni pulsari, uz pomoc kojih je dokazano postojanje gravitacionih talasa. Medjuplanetarne misije Viking 1 i 2 su 1976. sleteli na Mars. 1977. godine su otkriveni Uranovi prstenovi, a sledece i Plutonov satelit Haron. Vojadzer 1 i 2 su 1979. proleteli pored Jupitera, a Pionir 11 pored Saturna. Te godine su primecena i prva gravitaciona sociva. Zadnju godinu ove dekade je obelezio prolazak Vojadzera 1 pored Saturna, i objavljivanje teorije o padu velikog asteroida na Zemlju pre 65 miliona godina sto je dovelo do izumiranja mnogih vrsta medju kojima su i dinosaurusi.

8. Osamdeste godine su takodje prosle u znaku medjuplanetarnih misija, ali i u znaku ravoja astronautike uopste. 1981. godine je bilo prvo lansiranje spejs satla, Vojadzer 2 je proleteo pored Saturna i objavljena je ideja o inflatornom svemiru. Dve godine kasnije Pionir 10 je napustio Suncev sistem, i sa sobom poneo podatke o nasoj civilizaciji za slucaj da dodje u kontakt sa nekom drugom civilizacijom. Medju tim podacima su govori na vecini svetskih jezika, zvukovi iz prirode i razni drugi materijalni podaci. 1986. godina je bila dramaticna, jer je doslo do eksplozije satla Celindzer u kojoj su poginuli svi clanovi posade, u kojoj su se po prvi put nasli i civili. Iste godine Rusi su lansirali orbitalnu stanicu “Mir”, koja je do danas ostala operativna. Njasjajnija supernova u pslednjih 400 godina je eksplodirala 1987. godine. Njena pojava je omogucila da naucnici malo bolje prouce ovaj astronomski fenomen. Postavljanje Hablovog svemirskog teleskopa (HST) i projekat radarskog mapiranja Venere uz pomoc Magelana je obelezilo 1990. godinu.

9. Lansiranje Hablovog teleskopa je otvorilo novu eru u astronomiji, sto ce imati uticaja kroz celu poslednju deceniju 20. veka. Naime HST je poslao toliko novih podataka, da do kraja veka svi oni nisu obradjeni. Ovi podaci su doveli do mnogo novih saznanja. Prvi clanovi Kujperovog pojasa su otkriveni 1992. godine, kada su posmatrane i prve planete oko pulsara. Dve godine kasnije astrnomomi, ali i ostali naucnici su imali priliku da posmatraju sudar dva tela u nasem “susedstvu”. Naime doslo je od sudara komete Sumejker-Levi 9 sa Jupiterom. Prva ekstrasolarna planeta koja orbitira oko zvezde slicne Suncu je otkrivena 1995. godine, a te godine je otkriven i prvi mrki patuljak. Te godine je letelica Galilejo otpocela istrazivanje Jupitera. 1998. godine astronomi su dosli do saznanja da se vasiona ubrzano siri, odnosno da je kolicina postojece materije (vidljive i nevidljive) nedovoljna da zaustavi sirenje. Kraj dvadesetog veka je prosao sa nekoliko neuspeha medjuplanetarnih projekata, pre svega amrerickog istrazivanja planete Mars. Ipak sve to nije omelo nastavak istrazivanja ove planete, tako da je 2000. godina ovog veka ostala sa ponovo otvorenim pitanjem da li je na Marsu u skorijoj proslosti bilo vode, jer su neki snimci pokazali postojanje tragova koji ukazuju na to.

Nas uticaj na svetske tokove astronomije 20. veka je najvise ostvario Milutin Milankovic koji je svojom astronomskom teorijom objasnio postojanje ledenih doba na Zemlji.

Iz ovog kratkog pregleda najvaznijih desavanja u astronomiji u 20. veku se vidi da je ljudska civilizacija dosla do mnogo odgovora, ali da su se mnoga druga pitanja otvorila. Ta pitanja mogu biti resena samo upornim istrazivanjima, ali i novim prodorom u razvoju tehnologije.

vrh