|
24.12.2006. Svi mi koji se na ovaj ili onaj način bavimo astronomijom, susreli smo se sa mnogim zbunjujućim oznakama, svojevrsnim "šiframa", kojima su označena nebeska tela. Supernove i galaksije, nove zvezde i njihove planete, asteroidi i njihovi sateliti, komete ... svi oni, ako nisu među onim "srećnicima" koji su brzo dobili zvanično ime, imaju nizove slova i brojeva koji bi trebalo da nam pomognu da ih razikujemo. Ja sam vrlo brzo digao ruke – nema šanse da zapamtim više od tri objekta. Čim dođe četvrti, zaboravim prvi. A onda me je moj prijatelj i astronom–amater iz Poljske, Andrzej Karoń, stručnjak za mala tela u solarnom sistemu, nagovorio da malo "uđem" u problematiku. Zanimljivo je i poučno, i zato sam rešio da to podelim i sa vama. Ako pričamo o asteroidima, a hoćemo, bar na početku, današnji sistem njihovog privremenog označavanja nakon otkrivanja a pre proračuna tačne orbite (što je uslov za stalnu oznaku), datira još od 1925. godine. Kako su otkrivani novi objekti, donošene su i nove uredbe i konvencije o oznakama. Prva 4 asteroida su otkrivena
na samom početku XIX veka, a onda je proteklo 40 godina pre nego što
je otkriven peti. Niko od tadašnjih astronoma nije ni sanjao da tamo
postoje nebrojene hiljade sličnih tela, pa su novim članovima
Sunčevog sistema, za koje su verovali da su planete, dali određene
simbole, kao što su ih uostalom imale sve velike planete. Naprimer,
(1) Ceres je dobio simbol stilizovanog srpa
Početak današnjeg notiranja Međutim, kada je broj poznatih asteroida porastao na preko 10, svima je postalo jasno da je ovo sa simbolima prekomplikovano i da nešto mora da se menja. A onda se vremešni nemački astronom i upravnik Berlinske opservatorije, slavni Johan F. Encke (1791–1865), 1851. godine setio da umesto simbola počne da ubacuje cele brojeve. Enkeov sistem je počinjao od broja 1, ali je on bio dodeljen Astraei, a nastavio se brojem 11 kojim je bila označena Eunomia itd. Ceres, Palas, Juno i Vesta su imali i dalje svoje simbole, ali su u sledećem broju Astronomskog godišnjaka (BAJ), stvari došle na svoje mesto, i Astrea je dobila broj 5 kako i treba. Ubrzo je novi sistem široko prihvaćen od astronoma, i od tada se asteroidi trajno označavaju brojem, koji predstavlja redosled otkrića, i imenom svakog asteroida. Interesantno je da je čak i nakon prihvatanja ovog unapređenog metoda nekoliko asteroida ipak dobilo svoje simbole. To su bili (28) Bellona (ukršteni bič i koplje), (35) Leukothea (starinski svetionik) i (37) Fides (latinski krst) [1]. Tokom druge polovine XIX veka predstavljeno je još nekoliko različitih notacija i simboličkih šema, da bi se danas prihvaćeni stil prvi put pojavio u časopisu "Astronomische Nachrichten" (AN [2]) 1911. godine. Njihovi cenjeni astronomi su svakom prijavljenom otkriću davali brojeve, a stalnu oznaku je dobijao svaki objekat kome je precizno proračunata orbita. Na početku, privremeno označavanje je sadržavalo godinu otkrića i slovo koje je pokazivalo koje je to otkriće bilo te godine po redu, ali bez slova "I" (ponekad je umesto toga izbacivano slovo "J"). Na taj način je mala planeta (333) Badenia prvobitno bila označena kao 1892 A, (163) Erigone kao 1892 B, (335) Roberta kao 1892 C itd. Međutim, 1893. godine je bilo otkriveno toliko malih planeta (asteroida) da je postalo neophodno uvođenje duplih slova, recimo AA, AB, AC ... AZ, BA; BB itd. Niz dvostrukih slova nije prekidan sa završetkom kalendarske godine, tako da je nakon 1893 AP došao 1894 AQ itd. Kada su konačno 1916. godine slova došla do ZZ, umesto da se počne sa trostrukim slovima, ipak je odlučeno da se serija duplih slova ponovi. To je otpočelo sa 1916 AA. Kasnija usavršavanja Najzad je 1925. godine odlučeno da se sistem privremenog označavanja asteroida prepravi tako da notacija sadrži godinu otkrića i dva slova koja će pokazivati redosled njihovog otkrivanja unutar te godine. Po novom, prvo slovo je označavalo polovinu meseca (A = prva polovina januara, B = druga polovina januara, C = prva polovina februara, D = druga polovina februara itd.), dok drugo slovo označava redni broj otkrića. Tako je osmi asteroid otkriven u drugoj polovini marta 1950. godine dobio privremenu oznaku 1950 FH. Ako bi u datom polu–mesecu bilo otkriveno više od 25 objekata (toliko ima slova u engleskom jeziku, obzirom da se "I" ne koristi), slova bi ponovo krenula od početka, ali sa brojem 1 u subrskriptu. Primeri Prva mala planeta koja bude otkrivena 1. januara 2008. godine dobiće oznaku 2008 AA. To će biti tako nastavljeno sve do 2008 AZ, a ako bude trebalo i nastavljeno sa 2008 AA1. [Često se viđa i da je taj broj napisan iste veličine kao i slova, ali to je nastalo usled štamparskih (kompjuterskih) nemogućnosti da se oznaka uvek napiše pravilno, te se često viđa 2006 AB1 umesto 2006 AB1.] Sledeće otkriće će dobiti oznaku 2008 AB1, zatim 2008 AC1 itd. Teorijski je moguće da neki dobije oznaku i recimo 2008 AA246. Nakon isteka prve polovine meseca, sledeći otkriveni asteroid će poneti oznaku 2007 BA. Peti najveći transneptunski
objekat, i po najnovijoj Međunarodnoj kvalifikaciji (IAU) planeta
patuljak, (90377) Sedna, pre nego što su 2004. godine
Michael Brown (Caltech)
i Chad Trujillo (Gemini
Observatory) proračunali njegovu ekstremnu orbitu, imao je
privremenu oznaku 2003 VB12, što nam govori da je
otkriven u prvoj polovini novembra 2003. godine, i da je to bio 302.
objekat (B Sateliti planeta Kada se neki satelit prvi put otkrije, on dobije privremenu oznaku kao npr. S/2000 J 11 (11. novi Jupiterov mesec otkriven tokom 2000. godine), ili S/2003 S 1 (prvi novi Saturnov mesec otkriven tokom 2003.). Oznaka "S/" odnosi se na "satelit", i razlikuje se od prefiksa kao što su "D/", "C/" i "P/" koji se koriste za komete. Nekada se ove oznake pišu i kao S/2003 S1, bez drugog razmaka. Asteroidni meseci – "moonlets" Trenutno smo sigurni u postojanje čak 162 prirodna satelita oko velikih planeta u Sunčevom sistemu. U početku je prefiks "S/" označavao da je u pitanju prirodni satelit, a potom je dolazila godina (kada je pribavljena slika pomoću koje je izvedena identifikacija, a ne godina samog otkrića). Kasnije je počeo da se koristi kôd planete (J za Jupiter, S za Saturn, U za Uran, N za Neptun i P za Pluton), iza koga sledi redni broj otkrića. Naprimer, Naiad, najbliži mesec Neptuna, u početku je bio označen kao S/1989 N6, a onda, pošto je potvrđeno njegovo postojanje i utvrđena orbita, dobio je pun naziv, Neptun III Naiad. Pošto je izgubio status planete, i Pluton je kao "običan" transneptunski objekat dobio oznaku (134340) Pluto, a njegovi sateliti S/1978 P1 Sharon, S/2005 P1 Hydra i S/2005 P2 Nix. Navedenom broju prirodnih satelita treba da dodamo i onih 109 asteroidnih satelita koji se okreću oko 105 malih planeta. (Koga god interesuju prirodni sateliti i ova tema, toplo mu preporučujem sajt http://moonlets.republika.pl/index_en.html.) I ti meseci prate istu "mustru" za označavanje kao i meseci velikih planeta. Tako je satelit (87) Sylvie, otkriven 1998. godine, prvobitno dobio oznaku S/2001 (87) 1, a kasnije stalno puno ime kao (87) Sylvia I Romulus. Tamo gde je otkriveno više od jednog meseca, rimski broj pokazuje redosled otkrivanja, tako da Silvijin drugi mesec ima trajnu oznaku (87) Sylvia II Remus. Komete
Sistem za obeležavanje kometa pre 1995. godine je bio prilično složen. U većini slučajeva, nakon godine otkrića sledilo je prazno mesto pa rimski broj, ali su uvek nastajali problemi kada je bilo potrebno neki objekat smestiti među već otkrivene. Naprimer, nakon otkrivanja i prijavljivanja npr. Komete 1990 III i Komete 1990 IV, moguće je da se naknadno prijavi još jedno otkriće i nemoguće mu je naknadno dati oznaku Kometa 1990 III 1/2. Zato većina kometa poseduje ime otkrivača i godinu. Ali nakon 1995. sistem je usaglašen sa već validnim privremenim označavanjem asteroida. Kod kometa, takav način sadrži godinu otkrića i jedno slovo (za razliku od asteroida koji ih poseduje dva) koje označava kada je tokom te godine kometa otkrivena. Zapravo, slovo označava polovinu meseca (A = prva polovina januara, B = druga polovina januara itd.preskačući slovo "I" i ne stižući do "Z"), a nakon njega dolazi jedan broj "u liniji" (ne subskript!) koji pokazuje redosled otkrića. Tako će osma kometa otkrivena u prvoj polovini marta 2008. godine dobiti privremenu oznaku 2008 E8. Deseta kometa krajem marta će imati oznaku 2008 F10. Ovo se malo razlikuje od označavanja asteroida, koji koriste "spuštene" brojeve (npr. DA23). Ako se kometa raspadne, njeni delovi dobijaju iste privremene oznake sa slovima A, B, C, ..., a, b, c ..., z. Mala je verovatnoća da će ikada biti praćeno više od 52 fragmenta. Ako neki objekat pronađen i označen kao asteroid, kasnije dobije i razvije kometni rep, ostaje mu asteroidna oznaka. Često je moguće pronaći i zgusnutu formu prikazivanja privremenih označavanja kometa, kao i kod asteroida. Periodična kometa 2006 F8 je u IAU "Minor Planet Database" označena kao PK06F080. Poslednja napisana cifra je namerno nula, da bi se izbeglo preklapanje oznaka kometa i asteroida. *** Za dalja obaveštanja idi na
http://cfa-www.harvard.edu/iau/lists/CometResolution.html[2]
(07.06.2007.) 04.10.2007. jako je zanimljivo to sto pise. moze posluziti za mnogo cega anela *** 17.09.2007. nebeska tjela bobijaju umjetnička imena ljudi koji su ih pronašli. dragica
|
|
