|
Projekti Društva ekologa Srbije Za bolje razumevanje - Mali ekološki rečnik
Pred Vama se nalazi Mali ekološki rečnik, nastao kao rezultat rada grupe autora, eksperata Društva ekologa Srbije i Zavoda za zaštitu prirode Srbije, pripremljen za potrebe jednodnevnog seminara - radionice za urednike i novinare o izveštavanju u oblasti zaštite životne sredine pod nazivom "Za bolje razumevanje". Seminar su zajednički realizovali Društvo i Zavod u prostoru Zavoda za zaštitu prirode Srbije, Odeljenja u Novom Sadu.
U rečniku se daju objašnjenja za osnovne, često upotrebljavane ekološke i biološke termine, kao i pojmove koji se neposredno odnose na problematiku očuvanja vodenih ekosistema i biodiverziteta uopšte. On istovremeno predstavlja i pilot - projekat za izdavanje neuporedivo obimnijeg rečnika koji je planiran u okviru "Male ekološke biblioteke" koju zajednički izdaju Društvo ekologa Srbije i Zavod za zaštitu prirode Srbije.
Nadamo se da će rečnik predstavljati korisnu publikaciju u Vašem svakodnevnom radu. Zbg toga su definicije i značenja nekih pojmova uža ili sa izvesnim prilagođenostima u odnosu na definicije koje su uobičajene u fundamentalnim biološkim priručnicima.
U rečniku se na kraju svakog pojma, u zagradi, navodi ime autora koji je dati pojam obradio. Autori rečnika su:
* Iz publikacije Vasić, Stevanović (eds): Biodiverzitet Jugoslavije. - Biološki fakultet, Ecolibri, Beograd, 1995. Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž
Abundancija v. Populacije, Veličina. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Adventivne (Alien, strane, došljačke, alohtone) vrste/podvrste - mogu se nać i na području koje je izvan njihovog istorijskog prirodnog areala, kao posledica nevoljnog i slučajnog ili namernog unošenja od strane čoveka. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Agenda 21 Akcioni plan za napredak. Dokument usvojen na Konferenciji Ujedinjenih nacija za životnu sredinu i razvoj (United Nations Conference on Environment and Development -UNCD) u Rio de Ženeiru, 1992. godine; Važno mesto u dokumentu zauzima obrazovanje za životnu sredinu (poglavlje 36) (Orlović Violeta) Aktivna supstanca - produkt biljnog metabolizma koji ima odgovarajuće lekovito svojstvo. (Lakušić Dmitar) Alohtona vrsta - vrsta koju je čovek uneo na područje na kome prirodno nije bila rasprostranjena. (Lakušić Dmitar) Alpinetum - specijalno uređen deo bašte ili vrta u kome se gaje visokoplaninske (alpske) vrste biljaka. (Lakušić Dmitar) Tip jezera koja su trajno pokrivena ledom i time zaštićena od temperaturnih promena, tj. zagrevanja i hlađenja, te se kod njih ne javlja cirkulacija (v. "Cirkulacija") vode. To su reka jezera i javljaju se samo na Antarktiku, vrlo visokim planinama i retko na Grenlandu. v. i "Temperaturna stratifikacija". (Laušević Radoje) Anadroman - vodeni organizmi, najčešće ribe, koji, pre svega, zbog reprodukcije periodično migriraju iz mora i okeana u kopnene slatke vode. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Antropogene promene - promene u spoljašnjoj sredini izazvane čovekovim delovanjem. (Lakušić Dmitar) Antropozoogene promene - promene u spoljašnjoj sredini izazvane delovanjem čoveka i domaćih životinja. (Lakušić Dmitar) Arboretum Skup velikog broja drvenastih i žbunastih vrsta koje su posađene u cilju ilustrovanja biodiverziteta jer su zastupljene i autohtone i alohtone i introdukovane vrste i egzote, koje mogu da podnesu uslove staništa na kome je arboretum formiran. Prostor na kome se gaji veliki broj drvenastih vrsta u cilju prezentovanja izlaganja i formiranja zelenog fonda edukativnog karaktera. (Đaković Nadežda) - deo teritorije ili akvatorije koju naseljava određena vrsta. (Lakušić Dmitar). v. i " "Rasprostranjenje". Argilofilan - vodeni organizam koji živi na glinovitom dnu. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Arhuska konvencija. Konvencija o dostupnosti informacija, učešću javnosti u donošenju odluka i dostupnosti pravosuđu u oblastima koje se tiču životne sredine. Usvojena 1998. godine na četvrtoj Ministarskoj konferenciji u Arhusu, Danska. (Panić Nataša) Autekologija (grč. autos - sam, pojedinačan, i ekologija). Deo ekologije koji proučava ekologiju pojedinačnih vrsta i organizama (biljaka ili životinja), tj. njihov odnos prema spoljašnjoj sredini kao i karakter njihovih ekoloških adaptacija. U zavisnosti od grupe organizama koju proučava, razlikujemo fitoidioekologiju (proučava biljke) i zooidioekologiju proučava životinje). (Laušević Radoje) Autohtona (indigena, aborigina) vrsta/podvrsta/populacija/, ekosistem - koji se nalazi u prirodi u određenom prostoru ili državi, u okviru svog poznatog prirodnog rasprostranjenja. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Autohtona vrsta - vrsta prirodno rasprostranjena na nekom području. (Lakušić Dmitar) Autonoman ekosistem - nezavisan u pogledu prometa materije i energije (metabolizma). Ekosistem u kome se odvija prirodan proces kruženja materije i proticanja energije, odnosno čiji metabolizam ili neka njegova komponenta nije supstituisana od strane čoveka. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž Banka gena (semena, plodovi, vegetativni delovi) - posebno organizovane i visoko specijalizovane kolekcije živog biljnog materijala koji se sakuplja, magacionira, održava i razmnožava pod strogo kontrolisanim i specifičnim uslovima. (Lakušić Dmitar) Bentofauna v. "Bentos". (grč. benthos - dubina). Životna zajednica (v. "Životna zajednica") vodenih organizama koji veći deo svog životnog ciklusa provode vezani za dno vodenih ekosistema, bilo da su za njega pričvršćeni, bilo da se slobodno kreću. U zavisnosti od tipa ekosistema (morski ili slatkovodni, tekuće ili stajaće vode) i dubine na kojoj se nalaze kod ovih organizama (i biljnih i životinjskih) razvijaju se različite prilagođenosti. U zavisnosti od vrste organizama, zajednicu bentosa delimo na fitobentos (biljni organizmi) i zoobentos (ili fauna dna, životinjski organizmi). Ova životna zajednica je naročito važna u litoralnom delu stajaćih voda kao i u svim tekućim vodama. U tekućim vodama, naročito u brzotekućim (planinski potoci i reke) fitobentos predstavlja osnovne primarne producente i pogodno skrovište za razvoj mnogih životinjskih organizama. (Laušević Radoje) (grč. bios - život, koinos - zajednički). Zajednica živih bića (životna zajednica) - oblik zajedničkog života organizama (biljaka, životinja, mikroorganizama itd.) koji je nastao i dalje se održava na osnovu ekoloških zakonitosti. Predstavlja veoma integrisanu i složenu celinu, nastalu kao rezultat dugotrajnih ekoloških procesa i evolucije pojedinih vrsta, koja se samo iz razloga metodskog pristupa u istraživanju može podeliti na biljnu zajednicu (fitocenoza) i životinjsku zajednicu (zoocenoza) (v. "Ekosistem"). Primeri biocenoza u kopnenim ekosistemima su četinarska ili listopadna šuma, bara, njiva itd., a u vodenim ekosistemima fitoplankton, naselje riba, fauna dna itd. (Laušević Radoje). (grč. bios - život, kyklos - krug). 1. Najveći ekološki kompleks u biosferi (v. "Biosfera") koga sačinjavaju međusobno srodni ekosistemi (v. "Ekosistem") i biomi (v. "Biom"). U biosferi razlikujemo tri biociklusa: biociklus Svetskog mora (slane vode okeana i mora), biociklus kopnenih voda (pretežno slatke; reke, bare, jezera itd.) i biociklus kopnenih ekosistema i bioma. Svi biociklusi zajedno sačinjavaju biosferu. 2. Zakonomerna smena stadijuma u razviću organizma. (Laušević Radoje) Raznovrsnost oblika, pojava i procesa u živom svetu kao evolucioni odgovor na prostornu, vremensku i svaku drugu promenljivost ekoloških uslova. Teritorija Jugoslavije, kao i čitao Balkansko poluostrvo, odlikuje se izvanredno velikim bogatstvom i raznovrsnošću živog sveta koji je svrstava u jedan od najznačajnijih centara biodiverziteta ne samo u Evropi, već i u čitavom zapadnom Holarktiku. Visok genetički, specijski i ekosistemski diverzitet naše zemlje uslovljava nekoliko faktora: složeni istorijski procesi, specifičan geografski položaj Jugoslavije, raznovrsnost klimatskih, orografskih, geoloških, pedoloških i hidroloških faktora. Na relativno malom prostoru od Vojvodine (Panonske nizije) do mediteranske obale, smenjuju gotovo svi kopneni biomi (v. "Biom") Evrope (tundre, tajge, stepe, listopadne šume, submediteranske i mediteranske šume i makije itd.). Pored toga, brojni azonalni i intrazonalni tipovi ekosistema još više usložnjavaju ekološku i biogeografsku sliku živog sveta naše zemlje. Zastupljena je i velika raznovrsnost vodenih ekosistema (bare, močvare, ritovi, potoci, reke, jezera, akumulacije, more). Na žalost, degradacija ekosistema, ugroženost čitave biosfere (v. "Zaštita prirode"), kao jednu od prvih posledica imaju smanjenje biodiverziteta. Stoga se zaštiti biodiverziteta poslednjih godina pridaje izuzetno veliki značaj. (Laušević Radoje) v. "Ekosistem". Bioindikatori zagađenja životne sredine Biljne i životinjske vrste koje specifično reaguju na zagađenje određenom zagađujućom supstancom, one svojim habitusom ili fiziološkim procesom pokazuju specifičnu reakciju na datu zagađujuću supstancu, na osnovu čega se ta supstanca detektuje u sredini. (Jakšić Predrag) Biološki diverzitet - Raznovrsnost i promenljivost (varijabilnost) bioloških oblika, pojava i procesa u okviru živih organizama i ekoloških kompleksa čiji su oni deo, kao odgovor evolucije na promenljivost ekoloških faktora. Uključuje raznovrsnost u okviru vrsta (genotipova), između vrsta i ekosistema. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Biološki resursi - organizmi ili njihovi delovi, populacije ili bilo koja druga biotička komponenta ekosistema, koja ima aktuelnu ili potencijalnu upotrebnu vrednost za ljudski rod. Kompleks srodnih ekosistema (v. "Ekosistem") koji se nalaze u različitim odnosima međusobne povezanosti i uslovljenosti. Primeri vodenih bioma su tekuće vode, mora itd. Ekosistemi i biomi se ujedinjuju u biocikluse (v. "Biociklus"). (Laušević Radoje) (grč. bios - život, sphaira - lopta). Delovi atmosfere, litosfere i hidrosfere, naseljeni živim bićima čija ih životna aktivnost bitno menja; vrhunsko jedinstvo žive i nežive prirode. U okviru biosfere odvijaju se procesi kruženja materije u okviru biogeohemijskih ciklusa kao i proticanja energije (v. "Ekosistem"), što predstavlja specifični planetarni mehanizam koji je za sada u kosmičkim razmerama poznat jedino na našoj planeti. (Laušević Radoje) Biotehnologija - svaka primena tehnologije koja koristi biološke sisteme, žive organizme ili njihove proizvode, s ciljem proizvodnje produkata za posebne namene. (grč. bios - život, topos - mesto) ili životno stanište. Deo naseljenog prostora zemlje koji se odlikuje specifičnim kompleksom ekoloških faktora (npr. temperatura, svetlost, vlažnost, nadmorska visina, nagib terena itd.). Zajedno sa svojim živim naseljem (v. "Biocenoza") biotop obrazuje integrisan sistem koji se označava kao ekosistem, tj. biogeocenoza (v. "Biogeocenoza"). (Laušević Radoje) Bird Life International (raniji ICBP). Međunarodni savet za zaštitu ptica. Bogatstvo vrsta - ukupan broj različitih vrsta u posmatranom području - predstavlja izraz biološkog diverziteta. Botanička bašta Naučno - istraživačka, nastavna i kulturno prosvetna ustanova u kojoj se nalaze kolekcije živih biljaka koje reprezentuju raznovrsnost i bogatstvo biljnog sveta na Zemlji. Uređuju se po fitogeografskom, sistematskom i ekološkom principu. Univerzitetaska botanička bašta "Jevremovac" jedina je i jedinstvena u Srbiji po svojoj starosti (1855. god.), prirodnom (spomenik prirode II kategorije), kulturnom (zaštićena kao spomenik kulture) i prosvetnom značaju. Ona je zajedno sa Institutom za botaniku nastavna jedinica Biološkog fakulteta u Beogradu. Od 1889. godine nalazi se na imanju kralja Milana Obrenovića koje je on poklonio Velikoj školi sa obavezom da služi u prosvetne ciljeve, da se na njemu podigne botanička bašta i da se nazove "Jevremovac". Na 4,8 hektara nalazi se oko 1000 biljnih vrsta, staklena bašta od 500 kvadratnih metara (podignuta 1892. godine), zgrade Instituta za botaniku sa izuzetno vrednim herbarijumom (osnovan 1860. god.) i bibliotekom (osnovana 1853. god.) sa oko 13.000 bibliotečkih jedinica. (Laušević Radoje) Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž Cenobiont - član životne zajednice (biocenoze), odnosno ekosistema. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Brzo narušavanje stratifikacije u slatkovodnom basenu (kao što je jezero, vodojaža ili akumulacija), kao posledica prirodnih sila, obično inicirano vetrom. U tipičnom primeru, kod jezera umerene zone, u kasno leto ili jesen količina solarne energije je nedovoljna tako da dolazi do hlađenja površinskih slojeva vode , koji postaju gušći i tonu u dublje delove vodenog basena. Time se narušava stanje temperaturne stratifikacije (v. "Temperaturna stratifikacija"), temperatura vode postaje ujednačena u celom vodenom biotopu, otpor ka mešanju je mali, tako da je dovoljna i mala količina energije vetra da izazove mešanje celog vodenog stuba. To je jesenja cirkulacija, a do sličnog procesa u jezerima umerene zone dolazi i u proleće - prolećna cirkulacija, kada dolazi do otapanja leda i zagrevanja površinskih slojeva čija se temperatura izjednačava sa dubljim slojevima. U zavisnosti od tipa temperaturne stratifikacije u jezerima u kojima se uspostavlja cirkulacija celog vodenog stuba (v. "Holomiktička jezera") tokom jedne godine dolazi do cirkulacije jednom ili više puta. Poseban slučaj delimične cirkulacije uspostavlja se u tzv. meromiktičkim jezerima (v. "Meromiktička jezera"). Cirkulacija je veoma značajna jer se njome u vodenu masu unose istaložene suspendovne čestice i hranljive susptance čime se omogućava intenzivna produkcija u narednom periodu. Različiti organizmi su različito prilagođeni na uslove intenzivnog mešanja vode. v. i "Temperaturna stratifikacija". (Laušević Radoje) CITES Međunarodna konvencija o trgovini ugroženim divljim biljnim i životinjskim vrstama. Crvena knjiga - naučna publikacija koja sadrži opširne podatke o osnovnim karakteristikama vrste, o stepenu njene ugroženosti, faktorima ugrožavanja, kao i predloge mera za zaštitu same vrste. Predstavlja naučnu osnovu za pokretanje konkretnih vidova zaštite. Crvena lista -naučna publikacija koja sadrži spisak ugroženih vrsta, sa najosonovnijim podacioma o stepenu ugroženosti i rasprostranjenju. Predstavlja osnovu za izradu Crvenih knjiga. Cunami Cunami (od japanskih reči: tsu, luka i nami, more) predstavljaju vrlo dugačke talase (preko stotinu kilometara) seizmičkog porekla. Izazivaju ih podmorski zemljotresi i vulkanske erupcije, posebno u Pacifiku. Oni se kreću ogromnom brzinom, na dubinama od oko 4.000 metara čak 720 kilometara na sat. Visina ovakvih talasa na otvorenom okeanu je mala - do jednog metra, tako da se često i ne uočavaju. Međutim, približavanjem kontinetalnom platou, njihova brzina se smanjuje a visina dramatično povećava. Zbog toga imaju katastrofalno dejstvo na priobalje, hiljadama kilometara daleko od mesta njihovog nastanka. (Laušević Radoje) Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž Degradirana sredina - izmenjena i kultivisana sredina, čiji su biodiverzitet i produktivnost suštinski smanjeni. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Deklaracija - Formalna izjava, odnosno dokument koji sadrži objavu zvaničnog mišljenja ili stavova, obično državnog organa ili međunaropdnog tela. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Destratifikacija Prirodno ili veštački izazvano mešanje slojeva dublje i površinske vode u jezeru ili vodojaži (akumulaciji). v. i "Cirkulacija". (Laušević Radoje) Tip jezera kod kojih do cirkulacije (v. "Cirkulacija") vode dolazi dva puta godišnje - u proleće i jesen, dok se tokom leta uspostavlja direktna temperaturna stratifikacija (v. "Temperaturna stratifikacija") a tokom zime indirektna temperaturna stratifikacija. Ovo je najčešći tip jezera umerenih zona, a nalaze se i u suptropskim regionima na većim nadmorskim visinama. (Laušević Radoje) Direktna temperaturna stratifikacija v. "Temperaturna stratifikacija". Distrofan eksosistem - odnosi se, pre svega na vodene ekosisteme koji se odlikuju velikom količinom biogenih materija suspendovanih u vodi (npr. humusa), koje su nedostupne planktonskim organizmima, te se ovakvi ekosistemi odlikuju malom produktivnošću. Karakteristični su za tresavska jezera i močvare severne hemisfere i planinskih oblasti. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Diverzitet - sensu stricto: raznovrsnost faune ili flore izražena brojem vrsta podeljenim brojem individua (spec/ind), kao izraz biološkog diverziteta. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Diverzitet (= biološka raznovrsnost) - Raznovrsnost i promenljivost bioloških oblika, pojava i procesa u okviru živih organizama i ekoloških kompleksa čiji su oni deo. Uključuje raznovrsnost u okviru vrsta, populacija i ekosistema. - na čiji genotip (evolucione procese) čovek nije namerno uticao. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Domaća ili kulturna vrsta/podvrsta - na čiji je genotip uticao čovek radi svojih potreba. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Država-areal - jedinica rasprostranjenja u nekim međunarodnim sporazumima, kojom se označava odgovornost države za vrste ili ekosisteme rasprostranjene na njenom području. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž ECNC (European Centre for Nature Conservation). Evropski centar za zaštitu prirode. ECOWET (Ecological - Economical Analisys of Wetlands). Ekologija i ekonomija u vlažnim staništima. EEA (European Environment Agency). Evropska agencija za zaštitu životne sredine. Cilj ove agencije je zaštita i analiza podataka u oblasti životne sredine na nivou EU u cilju obezbeđenja objektivnih, pouzdanih i komparativnih podataka koje će omogućiti Zajednici i zemljama članicama da preduzme odgovarajuće mere za zaštitu životne sredine, izvrše procenu ostvarenih rezultata i obezbede adekvatno informisanje javnosti u vezi sa stanjem životne sredine. (Panić Nataša) (European Ecological Network). Evropska ekološka mreža. Ekologija (grč. ojkos - okolina, kuća, logos - nauka) je nauka koja proučava odnose organitzama, odnosno pojedinih vrsta, i njihovih zajednica (v. "Životna zajednica") prema uslovima spoljašnje sredine. (Laušević Radoje) Ekološka niša - po pojednostavljenoj ali lako razumljivoj definiciji, označava mesto i ulogu vrste (cenobionta) u ekosistemu. Može se definisati kao skup sredinskih uslova koje koristi ili može koristiti vrsta u skladu sa svojim ekološkim mogućnostima, odnosno reakcionom normom. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Ekološki faktori Različite vrste uticaja koje deluju na pojedine organizme ili životne zajednice (v. "Životna zajednica"). Mogu se podeliti na abiotičke (različiti fizičko - hemijski uslovi životne sredine- klimatski, edafski i orografski faktori) i biotičke (međusobni uticaji organizama), u okviru kojih se, zbog svog značaja i intenziteta, posebno izdvaja antropogeni (čovekov uticaj). (Laušević Radoje) Ekološki karakter staništa, ekosistema - specifične prirodne vrednosti koje taj ekosistem /stanište izdvajaju od drugih ekosistema/staništa. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Ekološko obrazovanje U užem smislu je stručno osposobljavanje, usavršavanje i obuka profesionalaca u oblasti ekologije i srodnih nauka i naučnih disciplina. U širem smislu ekološko obrazovanje je sinonim obrazovanja za životnu sredinu. (Orlović Violeta) Integrisan, složen i dinamičan sistem koji sačinjavaju biotop (v. "Životno stanište") i biocenoza (v. "Životna zajednica"), između kojih se uspostavljaju odnosi akcije (uticaj biotopa na biocenozu), reakcije (uticaj biocenoze na biotop) i koakcije (uzajamni uticaji među članovima biocenoze). Označava se i kao "biogeocenoza". U ekosistemima se odvijaju procesi kruženja materije (v. "Kruženje materije") u biološkim ciklusima (npr. ugljenika, azota, vode itd.) i proticanje energije, što čini osnovu održanja života i čitave biosfere (v. "Biosfera"). Postoji veliki broj različitih vodenih ekosistema (reka, potok, bara, jezero itd.), koji se, prema svojoj srodnosti, grupišu u veće celine koje se označavaju kao biomi (v. "Biom"). (Laušević Radoje) U zakonu definisan kao "Funkcionalno jedinstvo životne zajednice i njenog staništa, odnosno žive i nežive prirode u određenom prostoru." (Zakon o zaštiti životne sredine, Službeni glasnik RS br. 66) (Zakonska formulacija) Ekotip Nasledno fiksirani ekološki tipovi organizama u okviru populacija jedne vrste, koji su nastali kao posledica kompleksnog delovanja ekoloških faktora na određenom staništu. Npr., u okviru jedne iste biljne vrste možemo razlikovati visokoplaninski ekotip (patuljaste biljke) od nizijskog (krupne biljke). Patuljasti oblici date vrste će zadržati svoje karakteristike (patuljastu formu) i u promenjenim uslovima gajenja u niziji. (Laušević Radoje) Ekotoksikologija ekološka toksikologija. Interdisciplinarna naučna oblast u okviru koje se proučavaju toksični efekti hemijskih supstanci na organizme, populacije, biocenoze. (Laušević Radoje) Eksploatacija (iskorišćavanje) prirodnih resursa - za razliku od korišćenja (v. "Korišćenje prirodnih resursa"), sve češće se upotrebljava u smislu trajno neodrživog (neuravnoteženog) razvoja prirodnih bogatstava. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Emisija - ispuštanje; odnosi se, pre svega na zagađujuće gasovite materije koje se antropgenim delatnostima ispuštaju u atmosferu. Ponekad i u smislu emisije alohtonih vrsta iz zatočeništva i gajilišta. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Endemični takson - takson čije je prirodno rasprostranjenje ograničeno na posebno područje ili državu, odnosno ako je usko, regionalno ili lokalno i znatnije ne prelazi nacionalne ili regionalne granice. Predstavlja poseban vid biološkog diverziteta. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) - vrsta koja je u svom prirodnom rasprostranjenju veoma ograničena, odnosno vrsta čije je rasprostranjenje usko, regionalno ili lokalno i znatnije ne prelazi nacionalne ili regionalne granice. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Endemorelikt - vrsta čije je prirodno rasprostranjenje veoma ograničeno, a za koju se pouzdano zna da je zaostala do danas iz dalje ili bliže prošlosti. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) ENVCD (Enviromental Measures in Develping Countries). Program mera Evropske unije u oblasti životne sredine u zemljama u razvoju. Bavi se finansiranjem projekata čiji je cilj integracija ekološke dimenzije u razvojni proces radi ostvarenja održivog razvoja u zemljana u razvoju kroz iniciranje nove generacije akcionih programa. (Panić Nataša) Voda iznad termokline (v. "Termoklina") u temperaturno stratifikovanim vodenim basenima. U ovom sloju voda je manje ili više ravnomerno zagrejana, cirkuliše, te je značajno turbulentna. (Laušević Radoje) EURONATUR Organizacija Evropske Unije za zaštitu prirode. EUROPARC FEDERATION Evropska federacija nacionalnih parkova. EUROSITE Evropska mreža organizacija koje upravljaju prirodnim dobrima, postoji da bi se poboljšala zaštitu prirode kroz menadžment zemljištem i vodama kao i kroz razmenu informacija, za dobrobit prirode i mogućnost uživanja ljudi u njoj. (Panić Nataša) Eutrofan ekosistem - označava ekosistem sa velikom organskom produkcijom. Termin se obično se koristi u hidroekologiji, mada može označavati i visokoproduktivne terestrične ekosisteme (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Eutrofikacija (grč. eutrophos, od eu - dobro, trophe - hrana). Prirodan proces povećanja organske produkcije u ekosistemu. Predstavlja proces postupnog povećanja količine hranljivih (mineralnih) supstanci, prvenstveno fosfata i nitrata, u vodenom ekosistemu, najčešće usled negativnog čovekovog uticaja (otpadne vode hemijske, prehrambene industrije, komunalne otpadne vode, spiranje đubriva sa obradivog zemljišta itd.). Pri tome ekosistem prelazi iz stepena oligotrofnog (siromašnog hranljivim supstancama), preko mezotrofnog (umereno bogat) do eutrofnog (bogat) ili čak hipereutrofnog (izuzetno bogat hranljivim suspstancama). Usled prisutne velike količine hranljvih suspstanci primarni producenti - fitoplankton (v. "Plankton") i makrofitska vegetacija (v. "Litoral") se intenzivno razvijaju što za posledicu ima masovno razviće i svih ostalih komponenti biocenoze (zooplanktona, nektona, organizama faune dna itd.). Velika količina uginulih organizmama stvara naslage finog mulja. Procesi razlaganja biogenog mulja kao i ostali biološki i biohemijski procesi su u eutrofnim ekosistemima veoma intenzivni što često kao posledicu ima smanjivanje količine rastvorenog kiseonika, a na kraju i preovlađivanje anaerobnih nad aerobnim procesima. Uznapredovali procesi eutrofikacije se negativno odražavaju na kvalitet vode i mogućnost njene upotrebe od strane čoveka. U stajaćim (bare, jezera, akumulacije) i sporotekućim vodenim ekosistemima (ravničarske reke) eutrofikacija može biti veoma brza. (Laušević Radoje) Eutrofizacija - proces povećanja -organske produktivnosti izazvan nutrijentima alohtonog porekla i najčešće različitim ljudskim delatnostima. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Ukupna evaporacija sa neke površine pokrivene vegetacijom. Uključuje vodu koju zadržava vegetacija i koja se oslobađa evaporacijom i evaporacijom sa suve površine listova (v. "Transpiracija"), kao i evaporaciju sa površine zemljišta. Evropska ekološka mreža (European Ecological Network -v. "EECONET") 1994. godine Ministarstvo poljoprivrede Holandije razvija evropsku ekološku mrežu za očuvanje prirode. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Ex-situ, zaštita, očuvanje - očuvanje komponenti biodiverziteta (genetskog materijala, organizama, populacija) izvan njihovog prirodnog okruženja. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž Fauna dna v. "Bentos". Flora (lat. Flora - boginja cveća; flos, floris - cvet). Skup svih biljnih vrsta određene oblasti. Područje Srbije spada u floristički veoma bogate oblasti (3526 taksona vaskularnih biljaka i oko 1200 vrsta algi). Srbija je ne samo floristički bogata zemlja, već je njena flora i taksonomski veoma raznovrsna (biljke vaskularne flore svstane su u 141 familiju i 766 rodova). Posebnu vrednost i značaj flori Srbije daje znatan broj endemita (v. "Endemit") i reliktnih vrsta. Relikti su biljke velike starosti koje su nekada bile široko rasprostranjene, a danas su sačuvane, po pravilu, samo na malim prostorima (molika Pinus peuce, jorgovan Syringa vulgaris i dr.). Vaskularna flora Srbije relativno je dobro proučena a sakupljeni i obrađeni podaci objedinjeni su u kapitalno delo "Flora SR Srbije", štampano u 10 tomova pod redakcijom akademika Mladena Josifovića, kasnije akademika Miloja Sarića i dr Nikole Diklića, naučnog savetnika Prirodnjačkog muzeja u Beogradu (1966-1970, SANU). Značajan doprinos poznavanju i proučavanju vaskularne flore Srbije dali su Josif Pančić, Sava Petrović, Živojin Jurišić, Nikola Diklić, Milorad Janković, Emilija Vukićević, Milovan Gajić, Branislav Jovanović, Momčilo Kojić, Melanija Obradović. Za razliku od vaskularne, rad na sakupljanju i obradi podataka o flori algi Srbije, intenziviran je tek u novije vreme, čemu je poseban impuls dala Jelena Blaženčić. Kao rezultat toga rada u pripremi je desetotomna edicija "Flora algi Srbije" čija je prva knjiga (Cyanophyta - modrozelene alge) upravo izašla iz štampe. Poseban doprinos proučavanju flore algi Srbije dali su Nedeljko Košanin, Đorđe Protić, Darinka Milovanović, Radivoje Marinović, LJubinka Obušković, Jelena Blaženčić. (Laušević Radoje) Fosili Gigantski do mikroskopski ostaci biljnih i životinjskih organizama iz geološke prošlosti ili njihovi tragovi, sačuvani u različitim, najčešće sedimentnim stenama. (Šehovac Erna) Fungija - neonim za ukupnost organizama klasifikovanih u kategoriju Fungi, kao pandan terminima Flora i Fauna, uveden da bi se istakla samostalnost gljiva u odnosu na biljke. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž Generacija - vremenski se pod jednom generacijom može smatrati prosečna starost roditelja u populaciji. Ona mora da bude veća od starosti prvog razmnožavanja, osim kod taksona koji se razmnožavaju samo po jednom. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Genetički (genetski) materijal - svaki materijal biljnog, životinjskog ili mikrobskog ili drugog porekla koji sadrži funkcionalne jedinice nasleđivanja. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Genetički modifikovani organizmi - čiji je genetički materijal izmenjen u odnosu na onaj koji se prirodno pojavljuje kao rezultat parenja, rekombinacije ili prirodne selekcije. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Genetički resursi - genetički materijal, koji ima aktuelnu ili potencijalnu vrednost za ljudski rod. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Genofond - sveukupnost genoma svih vrsta određenog geografskog područja. (Vasiljević Božidar) Genom vrste - kompleks naslednih faktora koji se nalazi na hromozomima svih individua unutar vrste. (Lakušić Dmitar) Geodiverzitet Opisuje raznovrsnost geoloških fenomena i njihovih odgovarajućih procesa unutar određenog područja, i jedan je od faktora i kriterijuma koji određuju prirodne vrednosti nekog mesta ili pejzaža, a istovremeno komplementarnošću utiče na biodiverzitet. (Mijović Dušan) Geološka građa Podrazumeva sastav, starost i sklop dela terena, a najčešće se prikazuje geološkom kartom. (Šehovac Erna) Geološki profil Grafički prikaz geološke građe u vertikalnoj ili kosoj ravni onih delova terena koji se neposredno zapažaju na površini ili njegovih dubljih delova. (Šehovac Erna) Geomorfološki objekti Oblici reljefa markantnog, neobičnog i privlačnog izgleda i zanimljivog načina nastanka (ostenjaci, stenoviti i lesni odseci, različiti tipovi rečnih, ledničkih i kraških dolina, glacijalni cirkovi, vrhovi, zemljane piramide, prerasti, prostorci i dr.) (Vasiljević Božidar) Geo-nasleđe Sve geološke, geomorfološke, pedološke i posebne arheološke vrednosti nastale u toku formiranja litosfere, njenog morfološkog uobličavanja i međuzavisnosti prirode i ljudskih kultura, koje zbog izuzetnog naučnog i kulturnog značaja, kao deo jedinstvenog geo-nasleđa Evrope, odnosno sveta, moraju biti posebna briga svih društvenih faktora. (Mijović Dušan) Geotop Ograničeni deo geosfere sa istaknutim geo-vrednostima, koji treba zaštititi od uticaja koji mogu da ugroze njegov sastav, oblik ili prirodni razvoj, a u isto vreme predstavlja prostornu jedinicu komplementarnu biotopu. (Mijović Dušan) Glacijalni relikt - vrsta danas usko rasprostranjena u gornjim visinskim zonama ili drugim hladnim staništima, za koju se smatra da je bila šire rasprostranjena u vreme poslednjih Ledenih doba. (Lakušić Dmitar) Globalan, -a, -o - koji se odnosi na svetske odnosno međunarodne razmere. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Globalno značajna vrsta (= vrsta od međunarodnog značaja) 1) vrsta uključena u Evropsku crvenu listu globalno ugroženih biljnih i životinjskih vrsta iz 1991. god.; 2) vrsta za koju je jedna država odgovorna za značajnu deo ukupnog areala ili populacije; i 3) vrsta priznata kao vrste od međunarodnog značaja drugim specifičnim međunarodnim aktima. (Lakušić Dmitar) Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž Habitat v. "Stanište". (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) (grč. hydor - voda, bios - život, logos - nauka). Nauka o vodenim ekosistemima u kojima istražuje njihovu strukturu i funkcije; proučava fizičke, hemijske i biološke karakteristike hidrosfere, uticaje koje vodena sredina ima na živi svet kao i međusobne uticaje vodenih organizmama. Hidrobiologija izučava i karakteristike i prilagođenosti pojedinih vodenih organizama (biljaka i životinja) uslovima staništa, njihovu prostornu i vremensku distribuciju. Hidrobiologija obuhvata okeanologiju (proučava Svetsko more) i limnologiju (proučava kopnene, uglavnom slatke vode). Okeanografska istraživanja spadaju u red najsloženijih i najskupljih ekoloških istraživanja koja intenzivno izvode uglavnom ekonomski najrazvijenije i najbogatije zemlje. Pioniri hidrobioloških istraživanja u Srbiji bili su akademici i profesori beogradskog Univerziteta Siniša Stanković i Stevan Jakovljević, kao i dr Đorđe Protić.. Oni su u periodu od 1930. do 1940. godine objavili nekoliko hidroloških studija o biocenozama kanala Vojvodine, jugoslvenskog dela Dunava (Protić) i akvatičnih biotopa okoline Beograda (Stanković, Jakovljević). Posle Drugog sv. rata Beograd i Novi Sad postaju centri razvoja hidrobiološke nauke i rasadnici kadrova. Među hidrobiolozima, osim pomenutih, razvoju hidrobiologije u Srbiji posebno su doprineli prof. dr Milika Pljakić, prof. dr Milorad Janković, prof. dr Pavle Radoman, naučni savetnik dr Mirjana Janković, prof. dr Vlasta Pujin, dr Anđelija Živković, Darinka Milovanović, dr Radomir Nedeljković, dr Desanka Vunjak, naučni savetnik dr Draga Janković, prof. dr Vera Tutundžić, prof. dr Jelena Blaženčić, prof. dr Magdalena Marinček. (Laušević Radoje) Hidrogeografski objekti Vodeni objekti značajni po količini vode, režimu rada i živopisnom izgledu (izvori, kraška vrela, vodotoci, jezera). (Vasiljević Božidar) Voda ispod termokline (v. "Termoklina") u temperaturno stratifikovanim vodenim basenima. Predstavlja dubok, hladan i relativno miran sloj vode koji se proteže do dna vodenog basena. (Laušević Radoje) Tip jezera sa vodom čija temperatura nikad ne prelazi 4°C, kod kojih do cirkulacije (v. "Cirkulacija") dolazi jednom godišnje - tokom leta na temperaturi od ili ispod 4°C. Relativno retka jezera koja se sreću samo na Arktiku i u viskokim planinama. v. i "Temperaturna stratifikacija". (Laušević Radoje) Hladna polimiktička jezera v. "Polimiktička jezera". Jezera kod kojih se u određenom periodu godine uspostavlja cirkulacija (v. "Cirkulacija") celog vodenog stuba. U zavisnosti od tipa temperaturne stratifikacije (v. "Temperaturna stratifikacija") do cirkulacije dolazi jednom (v. "Hladna monomiktička jezera", "Topla monomiktička jezera" i "Oligomiktička jezera"), dva puta (v. "Dimiktička jezera") ili više puta tokom godine (v. "Polimiktička jezera"). (Laušević Radoje) Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž IBA područja (Intenational Bird Areas). Međunarodno značajna staništa ptica koja zadovoljavaju stroge kriterijume IBA programa (vrednovanje područja po značaju za ptice), čiji je nosilac organizacija Bird Life International. (Puzović Slobodan) Indirektna temperaturna stratifikacija v. "Temperaturna stratifikacija". In-situ zaštita, Očuvanje - očuvanje ekosistema i prirodnih staništa i održavanje i obnavljanje vitalnih populacija vrsta/podvrsta u svom prirodnom okruženju, a u slučaju domaćih vrsta, u okruženju u kome su se razvile njihove karakteristike. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) InterWet Projekat zaštite i unapređenja vlažnih staništa (ekonomija i upravljanje). Introdukcija - pokušaj da se vrsta naseli, za potrebe očuvanja, izvan utvrđenog rasprostranjenja, ali u odgovarajuće stanište i eko-geografsko područje. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Introdukovana vrsta/podvrsta - koja se aklimatizovala i razmnožava se u prirodi, pošto je voljnom ili nevoljnom delatnoću čoveka uneta npr. na prostore SR Jugoslavije, u koja se prirodnim putem ne bi rasprostranila. Isto je i (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) IUCN - Međunarodna unija za zaštitu (očuvanje) prirode (World Conservation Union), organizacija koja utiče, podstiče i pomaže društvima širom sveta da štite integritet i diverzitet prirode i obezbede ekološki održivo i ravnomerno korišćenje prirodnih resursa. To je asocijacija vladinih i nevladinih članica, kojih do sada ima preko 900, iz 137 zemalja sveta. Sedište organizacije je u Glandu, Švajcarska. (Lakušić Dmitar) Izdanak (geol.). Stena koja izbija na površinu terena i dostupna je posmatranju odnosno nije pokrivena tlom ili produktima raspadanja. (Šehovac Erna) Izgrađena sredina - životna sredina u kojoj dominiraju zgrade, saobraćajnice, dokovi, brane i druge građevine i čije održavanje ekoloških procesa, biodiverziteta i bioloških resursa zavisi od prirodnih, izmenjenih ili kultivisanih ekosistema/sredina. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Izmenjena (modifikovana) sredina - životna sredina na koju su uticaji čoveka veći od uticaja bilo koje druge vrste, ali čiji sastavni delovi nisu kultivisani i čiji biodiverzitet nije suštinski smanjen. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž Jesenja cirkulacija v. "Cirkulacija". Jugoslovenski endemit (YUEND) - takson čije je ukupno (globalno) rasprostranjenje usko i skoro potpuno ograničeno na teritoriju SR Jugoslavije, bez obzira na stepen ugroženosti. Međutim, biogeografska realnost su Balkanski, Panonski, Dinarski, Balkansko-oromediteranski itd. (u skladu sa biogeografskim krajinama i provincijama) endemiti, koji obično izlaze izvan granica SR Jugoslavije. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž Kalusno tkivo - sekundarno meristemsko tkivo, koje u prirodi nastaje pri povredi biljnog organa. Kalusno tkivo takođe veštački nastaje i u različitim tehnikama kulture tkiva, kao prvi stadijum u stvaranju novih individua iz različitih delova biljke u laboratorijskim (in vitro) uslovima. (Lakušić Dmitar) Kategorija zaštićenih prirodnih dobara - druga Dobra koja imaju jednu ili više sledećih osobina: 2) autentičnost sa stanovišta fundamentalnih prirodnih nauka i primenjenih biotehničkih disciplina, 3) ugroženost, smanjenje areala ili smanjenje brojnog stanja jedinki ili zajednica, poremećaj ekosistema i dr. 4) prirodni fenomen, životna zajednica ili stanište vrsta reprezentativnih obeležja na nivou regionalno - geografskih celina., 5) atraktivna pejzažna obeležja i kulturno-istorijske vrednosti, 6) dobra od izuzetnog značaja za očuvanje kvaliteta životne sredine i za očuvanje i regulaciju klime. (Zakonska formulacija) Kategorija zaštićenih prirodnih dobara - prva obra koja imaju jednu ili više sledećih osobina od izuzetnog značaja za Republiku: 1) autentičnost sa stanovišta fundamentalnih prirodnih nauka; 2) reprezentativnost u smislu reliktnosti, endemnosti, jedinstvenosti i dr. u svojoj vrsti; 3) raznolikost prirodnih pojava i fenomena, bogatstva vrsta i ekoloških procesa; 4) integralnost staništa, ekosistema, predela, bioma i ekoloških procesa; 5) pejzažne vrednosti u smislu atraktivnosti sa specifičnim rasporedom ekosistema, zajednica i vrsta, estetske, kulturno obrazovne i istorijske vrednosti; 6) ugroženost brojnog stanja jedinki, vrsta ili zajednica ispod minimuma regeneracije, rapidno smanjenje areala i poremećaj ekosistema. Nacionalni parkovi i prirodna dobra zaštićena po međunarodnim propisima su dobra I kategorije. (Zakonska formulacija) Kategorija zaštićenih prirodnih dobara - treća Sva dobra koja nisu razvrstana u I i II kategoriju (v. "Kategorija zaštićenih prirodnih dobara - prva" i "Kategorija zaštićenih prirodnih dobara - druga"). (Zakon o zaštiti životne sredine, Službeni glasnik RS br. 66/91) (Zakonska formulacija) Kategorije zaštićenih prirodnih dobara V. "Kategorije zaštićenih prirodnih dobara: prva, druga, treća". Kategorizacija zaštićenih prirodnih dobara Vrednovanje zaštićenih prirodnih dobara na osnovu utvrđenih kriterijumima u zavisnosti od suštinskih svojstava dobara (autentičnost i autohtonost, reprezentativnost, raznolikost, integralnost, pejzažna atraktivnost, starost i očuvanost dobra), funkcije i značaja dobra (ekološka, kulturno - istorijska, vaspitno - obrazovna, naučno - istraživačka, razvojna i dr.) i ugroženosti zaštićenog prirodnih dobara. (Zakon o zaštiti životne sredine, Službeni glasnik RS br. 66/91) (Zakonska formulacija) Klasično nalazište (=locus classicus) - lokalitet na kome je po prvi put pronđena neka nova vrsta i sa koga je sakupljen primerak (tip) na osnovu koga je izvršen naučni opis vrste. (Lakušić Dmitar) Klimaksni ekosistem - prirodni (za)vršni stupanj sukcesivnog razvoja ekosistema stabilizovanih odnosa abiotičkih i biotičkih faktora. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Klimazonalni ekosistem - klimaksni ekosistem koji je istovremeno prilagođen zonalnim klimatskim i pedološkim uslovima date oblasti. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Kodeks ponašanja za očuvanje ugroženih životinja i biljaka i drugih vrsta (Geneva/New York : ECE/ ENVWA/24 1992) - kolektivni odgovor vlada evropskih država na Deklaraciju ECE o očuvanju flore i faune i njenih staništa iz 1988. sa ciljem da se očuvaju ugrožene, migratorne i za Evropu karakteristične vrste. Sadrži različite preporuke, među kojima je i podsticaj za sastavljanje nacionalnih popisa vrsta od međunarodnog značaja. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Komisija za opstanak vrsta (Species Survival Commission - SSC) pri IUCN 1980. osnovala u Kembridžu Centar za praćenje zaštite (Conservation Monitoring Center). (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Koncept održivog razvoja. Inkorporira tri oblati: ekonomiju, ekologiju i pravičnost (nepristrasnost) održivi razvoj je razvoj u pravcu zadovoljavanja potreba sadašnjih generacija ne ugrožavajući mogućnost budućim da zadovolje njihove potrebe. (Bruntland Commision Reporting, 1987). Koncept održivog razvoja bila je ideja vodilja na Zemaljskom Samitu u Rio de Ženeiru 1992. godine. (Panić Nataša) Konvencija - međunarodni sporazum, odnosno dokument o njemu i instrumenti za njegovo sprovođenje. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Konvencija o biološkom diverzitetu Okvir za akcioni plan zaštite biodiverziteta, kako bi se sprečila redukcija biodiverziteta i vrsta, a zbog međuzavisnosti različitih vrsta i ekosistema nezavisno od granica jedne države ovaj plan se sprovodi na internacionalnom nivou. Evropska zajednica ratifikovala je konvenciju decembra 1993. godine, a Evropska unija ima vodeću ulogu u sprovođenju ciljeva konvencije. (Panić Nataša) Koridori, prirodni, ekološki - putanje, veze ili prolazi koji obezbeđuju upotpunjavanje životnih ciklusa ili nesmetane seobe odnosno protoke gena. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) - u novije vreme sve češće u smislu upotrebe prirodnih bogatstava u skladu (kompatibilno) sa principima trajno održivog (uravnoteženog) razvoja. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Kritično ugrožena vrsta - vrsta koja se nalazi u neposrednoj opasnosti od iščezavanja (CR - critically endangered). (Lakušić Dmitar) Planetarni ciklus koji se odvija u ekosistemima (v. "Ekosistem"); ciklus u kome jedna te ista količina materije kruži kroz živa bića (biološki ciklusi) kao i između živih bića i spoljašnje sredine (biogeohemijski ciklusi). Posebno su važni ciklusi kruženja ugljenika, azota, kiseonika, fosfora i vode, kojima se onemogućava trajno vezivanje tih supstanci u nekim jedinjenjima, čime bi one bile blokirane, tj. nedostupne živim organizmima. Zajedno sa proticanjem energije kruženje materije čini osnovu održanja biosfere (v. "Biosfera"). (Laušević Radoje) Kruženje vode Proces planetarnih razmera u kome voda kruži od vodenih basena ka kopnu i obratno, prelazeći iz tečnog stanja u gasoviti ili čvsto. Na tom putu ona jednim delom ulazi i u sastav živih bića, posebno biljaka, iz kojih se u spoljašnju sredinu vraća različitim putevima (izlučivanjem, evaporacijom, transpiracijom). Na taj način voda postaje sastavni deo biosfere (v. "Biosfera"). Najveći rezervoar vode na Zemlji nalazi se u okeanima sa čije površine, pod uticajem Sučeve toplote, isparava, i u obliku vodene pare dospeva u atmosferu, gde se hlađenjem zgušnjava obrazujući oblake). Iako je količina vode koja se nalazi u atmosferi najmanja u odnosu na ostale izvode vode, vreme njenog zadržavanja je najkraće - svega devet dana, tako da se ona relativno brzo izlučuje nazad na površinu kopna ili okena u obliku padavina (kiša, susnežica, sneg, grad) ili kondenzata (rosa ili slana). Voda iz padavina može biti zahvaćena od strane biljaka, iz kojih se oslobađa evaporacijom (v. "Evapotranspiracija") i transpiracijom (v. "Transpiracija."), može da oteče ili miruje na površini zemlje ili prodire u zemlju. Najveći deo površinske i zemljišne vode (oko 80%) se vraća u atmosferu evaporacijom. Voda koja se infiltrira u zemljište može biti privremeno zadržana u njemu (prosečno vreme zadržavanja do 280 dana) u obliku zemljišne vlage, ili prodire u dublje zone u kojima se u obliku podzemne vode dugo zadržava (prosečno vreme zadržavanja od 300 godina). Podzemne vode mogu koristiti biljke, ili ističu u obliku izvora. Voda se vodotocima neposredno vraća u mora ili okeane. Isparavanje (evaporacija i transpiracija) je preduslov za kruženje vode na Zemlji, dok je sunčevo zračenje osnovna energija koja omogućava to kruženje. Globalni balans vode ukazuje da se sa površine okeana u atmosferu evaporacijom oslobađa veća količina vode nego što se vraća u obliku padavina. Na površini kopna je suprotna situacija - veća količina vode pada na kopno nego što se sa njega oslobađa u atmosferu. Do skora je globalni balans vode vrlo malo varirao. Međutim, usled snažnog antropogenog uticaja (globalno zagrevanje, navodnjavanje, izgradnja vodojaža, akumulacija i sl.) već sada dolazi do značajnog menjanja globalnog balansa vode, koji se ogleda u ubrzavanju kruženja vode na kontinentima (zbog velike potrođnje vode). Vidljivo je da to izaziva i značajne klimatske promene. (Laušević Radoje) Kultura biljnog tkiva - poseban način proizvodnje novih individua iz različitih delova biljke u laboratorijskim (in vitro) uslovima. (Lakušić Dmitar) Kulturna (kultivisana) vrsta/podvrsta - v. "Domaća ili kulturna vrsta/podvrsta". Kulturna baština (u smislu Pariske konvencije o Svetskoj kulturnoj i prirodnoj baštini) - Spomenici: arhitektonska dela, dela monumentalne skulpture i slikarstva, arheološki predmeti (strukture) ili njihovi elementi, natpisi, pećinska obitavališta i kombinacije svih tih odlika, a koje su od svetski izuzetne vrednosti sa gledišta istorije, umetnosti ili nauke; Građevinski kompleksi: grupe odvojenih ili povezanih građevina koje su svetski izuzetne vrednosti sa gledišta istorije, umetnosti ili nauke, a zbog svoje arhitekture, homogenosti ili položaju u predelu; Mesta: dela čoveka ili kombinovana dela čoveka i prirode i površine sa arheološkim nalazištima, a koja su od svetski izuzetne vrednosti sa gledišta istorije, estetike, etnologije ili antropologije. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Kulturna sredina - životna sredina na koju su uticaji čoveka veći od uticaja bilo koje druge vrste, i čija je većina sastavnih delova kultivisana, ali čiji biodiverzitet antropogeno uslovljen. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž Čvrsto agregatno stanje vode, koje ona dostiže na temperaturama ispod tačke mržnjenja (0°C). Zbog specifičnog prostornog rasporeda koji molekuli vode tada zauzimaju, led ima manju gustinu od vode (za oko 8,5%) i pluta na njenoj površini (v. "Voda - fizičke osobine"). Specifična toplota leda je duplo manja od vode u tečnom stanju. Zbog toga se led relativno brzo obrazuje na površini vode rashlađene do temperature od 0°C, a za njegovo topljenje potrebna je mnogo manja količinu toplote (79,72 cal g -1)nego za uparavanje tečne vode (539,6 cal g -1). Povećanjem salaniteta snižava se tačka mržnjenja vode. Tako se morska voda (prosečnog salaniteta od 35 g L -1) mrzne tek na -1,91°C. Najveće količine leda u biosferi se nalaze u polarnim kapama. (Laušević Radoje) Letnja stratifikacija v. "Temperaturna stratifikacija". LIFE 2 (Financial Investment for the Enviroment). Program finansijskih investicija Evropske unije za životnu sredinu. Odnosi se na razvoj i primene politike i zakonodavstva Evropske Zajednice u oblasti zaštite životne sredine. (Panić Nataša) Limnologija (grč. limne - jezero, logos - nauka). Disciplina hidrobiologije (v. "Hidrobiologija") koja proučava fizičko - hemijske i biološke karakteristike jezera i drugih vodenih ekosistema na kopnu (pretežno slatkovodni ekosistemi). (Laušević Radoje) (lat. litoralis - obalski, pribrežni). Obalski deo vodenih ekosistema kopna i mora. Kod kopnenih vodenih ekosistema litoral predstavlja zonu između okolnog zemljišta i otvorene vode (pelagijal), čija veličina izrazito varira i zavisi od geomorfoloških karakterisitka vodenog bazena. Obuhvata tri dela: 1) obalu u užem smislu (deo kopna čija se donja granica nalazi na gornjoj granici udarnog dejstva talasa); 2) priobalnu zonu (deo koji je samo pod dejstvom talasa, deo periodično plavljen i deo stalno pod vodom), 3) obalski plićak (deo u vidu podvodne terase koja se na svom kraju spušta pod strmim nagibom u vodeni bazen). Kod jezera priobalna zona i obalski plićak sačinjavaju obalski region (litoral), dok je dubinsko područje označeno kao profundal. Između njih je prelazna zona ili sublitoral. Priobalnu zonu naseljavaju, u pojasevima, emerzne, flotantne i submerzne biljke, koje prate i odgovarajuće zajednice životinjskih organizama. Kod morskih ekosistema litoral predstavlja deo morskog dna koji se nalazi između najvišeg nivoa vode za vreme plime i one dubine do koje još uvek prodire svetlost (najviše do 200 m). Može se podeliti na: supralitoral (zona koja je kvašena kapljicama morske vode usled dejstva talasa), litoral u užem smislu (zona pod uticajem plime i oseke) i sublitoral (zona čija je donja granica na granici rasprostranjenja litoralnih algi). Ove tri zone predstavljaju delove kontinentalnog platoa, koji na svom kraju prelazi u strmu kontinentalnu padinu (batijal). Na dubini od 3.000 - 4.000 m kontinentalna padina prelazu u kontinentalnu ložu (abisal) koja ima uglavnom blag nagib. Zonu kontinentalnog platoa naseljavaju raznovrsne zajednice biljaka (uglavnom algi) i životinja. (Laušević Radoje) Lokalni endemiti - vrste koje su u svom ukupnom rasprostranjenju ograničene isključivo na deo teritorije u okviru državnih granica jedne zemlje. (Lakušić Dmitar) Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž MAB područja v. "Rezervati biosfere". MAB v. "Program Čovek i biosfera". MEDA (Financial and Tehnical Measures to Acompany the Reform of Economic and Social Structures of the Meditarranean Non-member Partners in the Frameworkof Euro-Meditarrean Partnership). Program pratećih finansijskih i tehničkih mera za reformu ekonomskih i socijalnih struktura mediteranskih partnera (zemlje nečlanice) u okviru evromediteranske saradnje. Program je podrške mediteranskim partnerima za reformu ekonomskih i socijalnih struktura i otklanjanje socijalnih i ekoloških posledica u procesu ekonomskog razvoja. (Panić Nataša) MEDCOM (The Mediterranean Wetlands Committee). Komitet za zaštitu mediteranskih vlažnih staništa. Međunarodno značajne vrste (od međunarodnog značaja/globalo značajne) v. "Globalno značajna vrsta (= vrsta od međunarodnog značaja)". Vrste za čije očuvanje Jugoslavija, kao država - areal (v. "Areal") ima međunarodnu odgovornost, bilo da se u Jugoslaviji te vrste smatraju ugroženim ili ne, a u njih spadaju: (Đaković Nadežda) vrste uključene u Evropsku crvenu listu globalno ugroženih biljnih i životinjskih vrsta iz 1991. i one koje se nalaze u ECE regionu, za koje se kasnije može utvrditi da su ugrožene u celom svetu; (Jakšić Predrag) vrste za čiju je značajnu proporciju ukupnog areala ili populacije odgovorna Jugoslavije; i (Lakušić Dmitar) sve ostale vrste označene i priznate za vrste od međunarodnog značaja. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) MedWet Projekat zaštite mediteranskih vlažnih staništa (Mediteranean Wetlands). Meromiksis Poseban tip hemijski indukovane stratifikacije koji se javlja kod meromiktičkih jezera (v. "Meromiktička jezera"). Do pojave meromiksisa može doći na tri načina: 1. usled spoljnog unošenja slane vode u slatku, ili obratno (npr. usled povremenog prodora morske vode u jezera u probalju, katastrofalnim plimama, velikim olujama i sl.) - egzogeni meromiksis"; 2. usled internog unošenja slane vode (npr. podzemnim slanim izvorima) - endogeni meromiksis; 3. usled oslobađanja soli razlaganjem sedimenata biogenog porekla - biogeni meromiksis. (Laušević Radoje) Poseban tip jezera kod kojih ne dolazi do cirkulacije celog vodenog stuba (v. "Holomiktička jezera") - kod kojih se površinski slojevi nikad ne mešaju sa dubljim slojevima. Diferencirani slojevi kod takvih jezera se označavaju drugačijim terminima u odnosu na holomiktička jezera. Dublji sloj koji je trajno mirujući označava se kao monimolimnion, dok se sloj iznad njega, u kome se uspostavlja periodična cirkulacija, naziva miksolimnion. Ta dva sloja su razdvojena zonom velikog gradijenta salaniteta, obično većeg od 10 mg·L-1 soli, čime se ostvaruje gustinski gradijent jednak onom kod termokline (v. "Termoklina") kod koje se javlja temperaturni pad od nekoliko °C. V. i "Meromiksis". (Laušević Radoje) Sloj u temperaturno stratifikovanim jezerima između epilimniona (v. "Epilimnion") i hipolimniona (v. "Hipolimnion"), koji se karakteriše naglim temperaturnim padom. U metalimnionu se nalazi ravan temperaturnog skoka koja se označava kao termoklina (v. "Termoklina"). Zbog nagle promene u gustini vode metalimnion se ponaša kao fizička barijera koja ometa i sprečava cirkulaciju suspendovanih čestica i organizama iz epilimniona u hipolimnion i obratno. (Laušević Radoje) Mezotrofan ekosistem - srednjeproduktivan ekosistem. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Migracija flore - premeštanje i seoba biljaka putem rasprostiranja semena i plodova u toku dužeg vremenskog perioda. (Lakušić Dmitar) Migratorna vrsta (u smislu CMS) - celokupna populacija ili bilo koji geografski izdvojen deo populacije neke vrste ili nižeg taksona divlje (v."Divlja vrsta/podvrsta") životinje, čiji znatni deo ciklično i predvidljivo prelazi jednu ili više nacionalnih državnih granica. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Mikropropagacija - specijalna tehnika proizvodnje velikog broja novih individua iz malog broja primarnih eksplantata. (Lakušić Dmitar) Molekuli vode se sastoje od atoma kiseonika za koji su čvrsto vezana dva atoma vodonika. Trouglaste je strukture sa uglom od 104,5° između dve OH veze. Zbog velike razlike u koeficijentu elektronegativnosti između vodonika i kiseonika, molekul vode je izrazito dipolnog karaktera. Zbog toga pozitivan kraj jednog molekula privlači negativan kraj drugog nakon čega se između njih obrazuju vodonične veze. Tako povezani molekuli u prostoru su tetraedarski raspoređeni. v. i "Voda - fizičke osobine". (Laušević Radoje) Monitoring - trajno, dugoročno ili periodično praćenje i procena bioloških i ostalih ekoloških promena (parametara) korišćenjem određene metodologije. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž Nacionalni (YUTY) takson - čiji je tipski (klasičan) lokalitet (ili Terra typica) na teritoriji SR Jugoslavije. (Sub)populacija sa tipskog lokaliteta može se smatrati neponovljivom i po tome međunarodno ili globalno značajnom (v."Globalno značajna vrsta (= vrsta od međunarodnog značaja)"), a njeno očuvanje jugoslovenskom nacionalnom obavezom. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Nacionalni park Veće područje sa prirodnim ekosistemima visoke vrednosti u pogledu očuvanosti, složenosti građe i biogeografskih obeležja, sa raznovrsnim obeležjima izvorne flore i faune, reprezentativnim fizičko - geografskim objektima i pojavama i kulturno - istorijskim vrednostima i predstavlja izuzetnu prirodnu celinu od nacionalnog značaja. (Zakonska formulacija) Nacionalni parkovi predstavljaju posebno značajne i vredne prirodne i predeone celine naše zemlje. Ta područja se od ostalih izdvajaju po svojoj očuvanoj ili samo neznatno izmenjenoj prirodi, velikom biodiverzitetu (v. "Biodiverzitet"), retkim biljnim (v. "Retke biljne vrste") i životinjskim vrstama, geološkim, geomorfološkim i hidrološkim specifičnostima, ali i kulturno - istorijskim spomenicima i etnološkim vrednostima. Od 1952. godine na teritoriji SR Jugoslavije je proglašeno 9 nacionalnih parkova; u Srbiji: Fruška gora, Đerdap, Kopaonik, Tara, Šar planina i u Crnoj Gori: Durmitor, Biogradska gora, Skadarsko jezero i Lovćen. Ukupna površina nacionalnih parkova je 247.500 ha (oko 4% ukupne teritorije SRJ). Nacionalni parkovi obezbeđuju jedan od najviših integralnih oblika zaštite prirode koji je zasnovan na ekološkom konceptu da se biljne i životinjske vrste, njihove populacije, biocenoze i ekosistemi u celini najefikasnije i jedino mogu zaštiti kroz celovitu zaštitu njihovih prirodnih staništa. (Laušević Radoje) Nacionalni savet za zaštitu geo-nasleđa Jugoslavije Formiran 1995. godine u Novom Sadu, kao savetodavno telo koje usmerava aktivnosti na geo-nasleđe. Sedište je u Zavodu za zaštitu prirode Srbije, a predsednik je akademik Nikola Pantić. (Mijović Dušan) NATURA 2000 Program uspostavljanja evropske ekološke mreže, koju će sačinjavati posebno zaštićena područja, a radi zaštite prirodnih staništa i vrsta u njima koje su od posebnog značaja za evropsku uniji. Uspostavljanje mreže NATURA 2000 propisano je Direktivom o zaštiti staništa EU (92/43/EEC). (Panić Nataša) Neautonoman ekosistem - ekosistem koji je zavisan od primarne i sekundarne produkcije drugih ekosistema; ekosistem koji je, jednostavno rečeno, zavisan od energije i hrane stvorene u drugim, najčešće u poluautonomnim (poljoprivrednim) ekosistemima. Primer: gradovi čiji opstanak zavisi od dotoka energenata i hrane sa strane. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Nekton - staništa organizama koji se aktivno kreću kroz vodenu sredinu, ponekad i kao skup takvih organizama, odnosno životnih formi. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Neuston Mikroskopska komponenta pleustona (v."Pleuston"). Ovu zajednicu sačinjavaju visoko specijalizovane bakterije i neke alge iz grupa silikatnih, zlatnih i žuto-zelenih. Organizmi koji su adaptirani na život na gornjoj površini opne na granici između vazduha i vode obrazuju epineuston, dok oni koji žive na donjoj površini sačinjavaju hiponeuston. (Laušević Radoje) Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž Objekat geo-nasleđa Izdiferencirane geo-vrednosti u jednoj tački ili jednom prostoru. (Mijović Dušan) Obrazovanje za životnu sredinu Proces razvoja znanja, veština i odnosa ljudi svih uzrasta, zanimanja i prethodnog obrazovanja prema prirodi i životnoj sredini; skup programa i oblika obrazovanja u oblasti zaštite prirode i životne sredine; oblast delatnosti institucija za formalno i neformalno obrazovanje kao i drugih specijalizovanih ustanova. (Orlović Violeta) Obuhvat nalazišta (okvir pojavljivanja: extent of occurrence) - Prostor omeđen najkraćim zamišljenim linijama koje povezuju sve krajnje tačke na kojima je poznato, izračunato ili prognozirano da se takson (ili stanište) javlja, izuzev slučajeva zalutalih jedinki. Taj obim može da isključi prekide (diskontinuitete ili disjunkcije) u okviru ukupnog areala (npr. velike prostore očigledno nepovoljnih staništa). Površina pojavljivanja se često izračunava kao minimalni ispupčeni mnogougaonik (konveksni poligon, odnosno najmanji poligon čiji nijedan unutrašnji ugao ne prelazi 180° i unutar kojeg se nalćaze sva nalazišta). (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Očuvanje - konzervacija, skup raznovrsnih odluka, mera i koraka radi zaustavljanja, sprečavanja, otklanjanja ili ublažavanja delovanja i posledica delovanja faktora koji ugrožavaju prirodne vrednosti, po pravilu putem poboljšanja uslova opstanka. Obično se u srpskom nepotrebno izjednačava sa zaštitom (v. "Zaštita"), koja je zapravo uži pojam. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Očuvanje biodiverziteta - prezervacija (ili integralna zaštita), održavanje, trajno održivo korišćenje, obnavljanje i unapređenje komponenti biološkog diverziteta. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Održivi v. "(Trajno) održiv(o) (sustainable) korišćenje, razvoj". (Trajno) održiv(o) (sustainable) korišćenje, razvoj - razvoj na bazi takvog (uzdržanog) korišćenja prirodnih resursa, koje obezbeđuje i budućim generacijama bar isti nivo korišćenja. često se naziva i uravnoteženim razvojem, jer, bar u slučaju obnovljivih resursa, podrazumeva ravnotežu između uzimanja i obnavljanja. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Okvir (života) = OKOLIŠ (SRPSKA REČ!) = environment, životna sredina složen kompleks ekoloških uslova na koji je vrsta /podvrsta tokom evolucije adaptirana. Obično podrazumeva izbor više staništa odnosno biotopa. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Jezera kod kojih je temperatura vode uvek znatno iznad 4°C i kod kojih se cirkulacija (v."Cirkulacija") vode uspostavlja retko, u nepravilnim intervalima. Ovo su česta jezera u ekvatorijalnom regionu. Temperaturna stratifikacija (v. "Stratifikacija") kod takvih jezera je slabo izražena - neznatno se razlikuju temperature površinskog i dubljih slojeva, a biva narušena samo tokom perioda neuobičajeno hladnog vremena. (Laušević Radoje) Oligotrofan ekosistem - ekosistem sa malom organskom produkcijom (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Osetljiv, -a, -o (fragilan) - ranjiv Koji je vezan za toliko specijalizovane i jedinstvene ekološke uslove, da nisu potrebna velika pogoršanja uslova sredine pa da postane ugrožen. Jugoslovenska osetljiva vrsta/ podvrsta (YUF) - čije populacije u Jugoslaviji ne pokazuju znake brzog smanjivanja, ali su njena staništa tako specijalizovana i krhka, ili je rasprostranjena na tako uskom prostoru, da su i mali ekološki poremećaji dovoljni da ugroze njen opstanak. Osetljivi ekosistemi - ekosistemi fragilnog sastava (kompozicije), strukture i unutrašnjeg sklada (harmonije, ravnoteže), odnosno njegovog ekološkog karaktera. U slučaju područja sa kompleksom međusobno funkcionalno-ekološki povezanih ekosistema, osetljivost se proteže na čitav kompleks, odnosno na područje kao ekološki entitet. V. i "Vrsta, ranjiva". (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž Paleontologija Nauka koja se bavi proučavanjem biljnih i životinjskih organizama koji su živeli u različitim periodima geološke istorije. (Šehovac Erna) Park prirode Područje dobro očuvanih prirodnih svojstava voda, vazduha i zemljišta, preovlađujućih prirodnih ekosistema i bez većih degradacionih promena predeonog lika i u celini predstavlja značajni deo očuvane prirode i zdrave životne sredine. (Zakonska formulacija) Parks for life (IUCN/WCPA) svetska komisija za zaštićena područja, Europarc Federation, WWF, WCMC, BLI, 1994.) je akcioni plan za zaštićena područja u Evropi, okvir za 30 prioritetnih projekata u oblasti zaštite prirode na evropskom nivou. (Milošević Jasminka) PEBLDS (Pan-European Biological and Landscape Diversity Strategy) - Pan-Evropska strategija očuvanja biološkog i predeonog diverziteta. PHARE (Assistance to the Reform Proccess in Certain Countries of Central and Eastern Europe). Program tehničke pomoći Evropske unije za zemlje Centralne i Istočne Evrope. PHARE program je inicijativa Evropske Unije čiji je cilj obezbeđivanje sredstava neophodnih zemljama istočne i centralne Evrope u procesu ekonomske transformacije i jačanja demokratije. (Panić Nataša) (grč. planktos - lebdeći). Životna zajednica (v.) vodenih organizama (biljaka i životinja) koji lebde nošeni pokretima vode. Najznačajniji kriterijum prilikom određivanja pripadnosti nekog organizma ovoj ekološkoj grupi jeste odsustvo veze tog organizma sa supstratom, naročito sa dnom vodenog ekosistema. Po toj osnovi planktonski organizmi se dele u dve grupe: euplankton (nemaju vezu sa supstratom, i pseudoplankton (fakultativni planktonski organizmi, koji su u nekom periodu životnog ciklusa vezani za supstrat). U odnosu na vrstu organizama plankton delimo na fitoplankton i zooplankton. Fitoplankton čine mali biljni organizmi koji ili ne poseduju ili poseduju ograničenu sposobnost kretanja, pa njihova distribucija uglavnom zavisi od pokreta vode. Fitoplankton je zbog toga najčešće vezan za stajaće ili sporotekuće vodene ekosisteme. U većini takvih vodenih ekosistema fitoplankton predstavlja najvažniju grupu primarnih organskih producenata. U sastav zooplanktona ulaze aktivno pokretni sitni životinjski organizmi. Oni obično predstavljaju "drugu kariku" u lancima ishrane koji se uspostavljaju u vodenim ekosistemima - organizme koji se hrane fitoplanktonom a sami predstavljaju izvor hrane za krupnije aktivno pokretne životinjske organizme koji žive u slobodnoj vodi (zajednica nektona). (Laušević Radoje) Pleistocen - prvi geološki period Kvartara, počeo pre oko 2 miliona godina. Na području Evrope, Severne Amerike i velikog dela Azije, u ovom periodu vladalo je Ledeno doba. (Lakušić Dmitar) Zajednica viskoko specijalizovanih organizama za život na samoj granici između vodene i vazdušne sredine. Tu se, zbog velikiog površinskog napona vode obrazuje "opna" po kojoj se organizmi iz zajednice pleustona kreću ili za koju su pričvršćeni. U sastav pleustona ulaze i biljni i životinjski organizmi. Najuočljivije su sitne flotantne cvetnice iz familije Lemnaceae, kao i odrasli insekti (neke hemiptere) koji imaju niz morfoloških prilagođenosti za život u neustonu). (Laušević Radoje) Pliocen - poslednji geološki period Tercijara (Kenozoika), završio se pre oko 2 miliona godina. U ovom periodu počelo je zahlađenje klime, koje je kulminiralo u Velikom ledenom dobu koje je svoj maksimum dostiglo u Pleisotcenu. (Lakušić Dmitar) Podvrsta - grupa jedinki ili populacija jedne vrste koja je morfološki i geografski jasno odvojena od druge grupe jedinki ili populacija iste vrste. Za razliku od vrste, podvrste reproduktivno nisu izolovane, odnosno između njih postoji mogućnost razmene genetičkog materijala. (Lakušić Dmitar) Jezera kod kojih se cirkulacija (v. "Cirkulacija") uspostavlja često ili je neprekidna. Razlikuju se dva tipa ovakvih jezera. Hladna polimiktička jezera neprekidno cirkulišu na temperaturi od ili nešto iznad 4°C. Javljaju se na visokim planinama ekvatorijalnog regiona, gde su dnevno - noćne razlike u temperaturi izuzetno visoke, pa se tokom noći regularno javlja cirkulacija. Topla polimiktička jezera imaju vodu koja često cirkuliše na temperaturu znatno višoj od 4°C, a česta su u tropskom regionu. Godišnje kolebanje temperature je tu malo, tako da je i temperaturna stratifikacija (v. "Temperaturna stratifikacija") koja se uspostavlja slaba i lako može biti narušena dejstvom vetra ili hlađenjem usled kratkotrajnog zahlađenja. (Laušević Radoje) Poluautonoman ekosistem - ekosistem čiji se metabolizam održava uz ljudsku pomoć u cilju povećavanja primarne (i sekundarne) organske produkcije. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Populacija - grupa jedinki iste vrste koje u datom periodu vremena naseljavaju isti prostor i koje imaju realnu mogućnost da stupe u procese razmnožavanja (razmene genetičkog materijala). (Lakušić Dmitar) - ukupan broj jedinki taksona. Iz funkcionalnih razloga, prvenstveno zbog razlika između životnih formi, obično se brojnost populacije izražava kroz broj samo zrelih jedinki. U slučajevima taksona koji su obavezno zavisni od drugih taksona u toku celog ili dela života, treba koristiti i odgovarajuće biološke vrednosti taksona-domaćina. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Postglacijal - geološki period koji je nastupio po prestanku posleđeg ledenog doba. (Lakušić Dmitar) Postglacijalni relikt - stara vrsta čije je poreklo vezano za period nakon povlačenja poslednjeg ledenog doba. (Lakušić Dmitar) Predeo - skup različitih ali međusobno funkcionalno povezanih ekosistema određene teritorije karakteristične fiziognomije. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Predeo izuzetnih odlika Relativno manje područje, živopisnih pejsažnih obeležja, nenarušenih primarnih vrednosti predeonog lika sa prisustvom oblika tradicionalnog načina života i kulturnih dobara, a takođe i zaštićena okolina nepokretnih kulturnih dobara. (Zakonska formulacija) Prekomerno iskorišćavanje (eksploatacija) vrsta/podvrsta - proces iskorišćavanja vrsta/podvrsta za komercijalne i privredne potrebe, iznad održivog nivoa, a koji rezultira gubitkom biodiverziteta. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Prethodna zaštita Preduzimanje neophodnih radnji i mera radi zaštite i očuvanja prirodnog dobra za koje se pretpostavlja da može imati svojstvo zaštićenog prirodnog dobra, dok se ne donese akt o njegovoj zaštiti. (Zakon o zaštiti životne sredine, Službeni glasnik RS br. 66/91) (Zakonska formulacija) Primerak (specimen, u smislu i jedinke i primerka u uzorku) - svaki pojedinačni član biljnih i životinjskih vrsta, bio živ ili mrtav, i može se odnositi na bilo koju životnu fazu (uzrasnu klasu). (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Prirodna baština (u smislu Pariske konvencije o Svetskoj kulturnoj i prirodnoj baštini) - Prirodne odlike koje se sastoje od fizičkih ili bioloških formacija ili grupa takvih formacija, a imaju svetski izuzetnu vrednost sa estetskog ili naučnog gledišta; takođe i geološke i fizičkogeografske formacije i tačno određene površine koje predstavljaju staništa ugroženih vrsta životinja i biljaka od svetski izuzetne vrednosti sa gledišta nauke i zaštite i očuvanja prirode; takođe i mesta u prirodi ili tačno određene površine u prirodi koje su od svetski izuzetne vrednosti sa gledišta nauke, zaštite i očuvanja prirode ili kao prirodne lepote. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Prirodna sredina - životna sredina (okoliš) na koju uticaji čoveka (a) nisu proporcionalno veći od uticaja bilo koje autohtone vrste (ne računajući globalne klimatske promene) i (b) ne izazivaju promene strukture sredine. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Prirodne retkosti Biljne ili životinjske vrste, ili njihove zajednice kojima je ugrožen opstanak u prirodnim staništima ili im populacije brzo opadaju, a područje rasprostranjenja se smanjuje, ili su retke po rasprostranjenju, kao i vrste koje imaju poseban značaj sa ekološkog, biogeografskog, genetskog, privrednog, zdravstvenog i drugog stanovišta. (Zakonska formulacija) ProGEO Evropska asocijacija za konzervaciju geo(loškog) nasleđa, osnovana 1988. u Holandiji. Do sada uključene gotovo sve zemlje Evrope, koje su organizovane po regionalnom principu u radne grupe (WG). (Mijović Dušan) (MAB, Man and Biosfere, UNESCO). Program formiranja rezervata biosfere radi očuvanja biološkog diverziteta u harmoniji sa potrebama očuvanja kulturnih vrednosti koje sa njima povezane. Program je objedinjena zaštita biodiverziteta, kulturnih vrednosti određenog područja i ekonomskog razvoja. (Panić Nataša) Prolećna cirkulacija v. "Cirkulacija". Ptice močvarice Ptice čiji opstanak zavisi od močvarnih područja. (Puzović Slobodan) Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž Racionalno korišćenje prirodnih resursa - korišćenje prirodnih resursa na način i u meri koja ne vodi do njihovog dugoročnog smanjenja. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Ramsarska konvencija Konvencija o očuvanju i usaglašenom korišćenju močvarnih područja, kao regulatora režima voda i staništa karakteristične flore i faune, naročito ptica močvarica. Konvencija o močvarama koje su od međunarodnog značaja, naročito kao staništa ptica močvarica. (Puzović Slobodan) Ramsarska područja Vlažna staništa koja ispunjavaju uslove Ramsarske konvencije i po tom osnovu nalaze se na list UNESCO-a Ramsarskih područja. (Puzović Slobodan) Rasprostranjenje (RANGE) - globalna distribucija, ukupni areal, odnosno (CMS.) sve površine kopna ili voda na kojima vrsta živi, povremeno boravi, kojima prolazi ili nad kojima preleće u bilo kojem trenutku u okviru svojih normalnih seoba, a izražava se nabrajanjem država ili subkontinentalnih kategorija i opisom karakterističnih graničnih tačaka, ili geografski prostor kopna i voda koji jedna vrsta nastanjuje u bilo kojoj fazi životnog ciklusa, uključujući i svako zemljište ili vodu koju vrsta prelazi u bilo kom trenutku na svom normalnom migracionom putu. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) - regionalna (ovde regionalni u smislu subnacionalni, provincijalni), u SR Jugoslaviji, distribucija izražena nabrajanjem lokaliteta ili kategorija rejonizacije SR Jugoslavije, prikazuje se kartom UTM 10 km. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Refugijum, refugijalni - odnosi se na zbegove, utočišta, specifična staništa i komplekse ekoloških uslova, u kojima je neki takson ili zajednica mogla da preživi nepovoljne geoklimatske faze. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Regenerisane biljke - biljke proizvedne tehnikom mikrorpopagacije. (Lakušić Dmitar) Regionalan - subkontinentalan, koji pripada nekom širem biogeografski definisanom području, ponekad u smislu nacionalni. Može da znači i subnacionalni, provincijski, rejonski, okružni, ali onda je to posebno napomenuto. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Reintrodukcija - veštačko vraćanje ugroženih biljnih vrsta na njihova prirodna staništa sa kojih su iščezle ili im preti velika opasnost da nestanu. (Lakušić Dmitar) Relikt - vrsta koja je u daljoj ili bližoj prošlosti bila široko rasprostranjena, a čije je današnje rasprostranjenje po pravilo svedeno na mala područja (= endemorelikt). Ređe relikti mogu i mati i široko rasprostranjenje. (Lakušić Dmitar) Prema kriterijumima Međunarodne Unije za zaštitu prirode (IUCN), retka (R) je vrsta čija je ukupna svetska populacija toliko mala da postoji opasnost da postane ugrožena ili ranjiva. Prirodnim procesima sukcesije (v."Sukcesija"), ali mnogo češće čovekovom negativnom aktivnošću (v. "Zaštita prirode"), pojedine biljne vrste su ugrožene do te mere da je njihov opstanak u biosferi (v."Biosfera") doveden u pitanje. Takve retke biljne vrste često predstavljaju i endemite (v."Endemit"). U cilju zaštite retkih biljnih vrsta, samim tim i očuvanja biodiverziteta (v."Biodiverzitet"), izrađuju se tzv. "crvene knjige" - liste retkih biljnih vrsta za pojedine geografske, često političke teritorije (npr. države), u kojima su posebno naznačene one kojima preti izumiranje. Crvena knjiga flore Srbije - Tom 1. Iščezli i krajnje ugroženi taksoni (Vladimir Stevanović Ed.), u izdanju Ministarstva zaštite životne sredine Srbije, Biološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu i Zavoda za zaštitu prirode Srbije (Beograd 1999) je po prvi put sistematizovano predstavila podatke o retkim biljnim vrstama naše zemlje. (Laušević Radoje) - je izvorni ili neznatno izmenjeni deo prirode, osobitog sastava i odlika biljnih i životinjskih zajednica, kao delova ekosistema, namenjenih prvenstveno održavnju genetskog fonda. (Zakonska formulacija) Rezervat prirode, specijalni Predeo u kome je posebno izražena jedna ii više prirodnih vrednosti koje treba posebno štiti ili prirodnih pojava koje trba pratiti ili usmeravati. (Zakonska formulacija) Rezervati biosfere (MAB područja). Područja kopnenih i obalskih/morskih ekosistema koja su međunarodno priznata UNESCO-vim programom Čovek i biosfera (MAB, Man and Biosfere). To su područja u kojima su očuvani biološki diverzitet i kulturno istorijske vrednosti, zbog čega predstavljaju idealne lokalitete za istraživanje, dugoročno praćenje (monitoring), obuku, obrazovanje, obaveštenost šire javnosti o njihovim vrednostima, uz omogućavanje lokalnim zajednicama da u punoj meri budu uključene u očuvanje i održivo korišćenje resursa. (Panić Nataša) Rezervati prirodnog obnavljanja (biogeneze) označavaju se i kao biogenetski rezervati - Evropska mreža biogenetskih rezervata (European Network of Biogenetic Reserves) 1994. Evropski Savet, Strazbur, treba da obezbedi očuvanje reprezentativnih primera evropskih staništa, biocenoza i ekosistema, kroz mrežu biogenetskih rezervata, zaštićenih područja, od posebnog značaja za očuvanje živih organizama, odnosno biogeneze (prirodne produkcije i reprodukcije živih organizama), po konceptu slični značajnim područjima. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Režim zaštite Skup mera i uslova kojima se određuje način i stepen zaštite, korišćenja, uređenja i unapređenja zaštićenog prirodnog dobra. (Zakon o zaštiti životne sredine, Službeni glasnik RS br. 66/91) (Zakonska formulacija) Rudine - zeljasta vegetacija bez drveća koja se razvija na visokim planinama iznad zone gornje šumske granice. Izgrađu je pre svega različite vrste trava i drugih zeljastih biljaka koje su prilagođene kratkim i svežm letima i izrazito hladnim zimama, sa velikim količinama snežnih padavina. (Lakušić Dmitar) Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž Sanitarna seča šuma - sistematska seča bolesnih stabala u šumskim ekosistemima, sprovodi se radi sprečvcanja širtenja šumskih bolesti i narušavanja zdravstevenog stanja šumskih ekosistema. Često se ovaj oblik opravdanih seča zloupotrebljava, pa se pod njegovim imenom vrši prekomerna, neoporavdana seča. (Lakušić Dmitar) (grč. sapros - truo, bios - život). Heterotrofni organizmi koji u ishrani koriste uginule delove drugih organizama (lišće u stelji, uginule biljke, leševi životinja itd.). Saprobi su većina bakterija i gljiva. U starijoj literaturi može se naći i termin "saprofiti" (grč. phyton - biljka) koji ima isto značenje, ali odražava prevaziđeno shvatanje da su bakterije i gljive biljni organizmi. U hidrobiologiji (v. "Hidrobiologija") se ovim terminom označavaju biljni i životinjski organizmi koji žive u zagađenim vodenim ekosistemima. Razlikuju se polisaprobi (karakteristični za jako zagađene vode), mezosaprobi (za srednje zagađene vode) i oligosaprobi (za slabo zagađene vode). (Laušević Radoje) Saprofiti v. "Saprobi". (Laušević Radoje) Sipari - podloga sastavljena od sitnijeg ili krupnijeg komada kamenja, nastala raspadanjem i obrušavanjem vertikalnih stena i litica. Na ovoj specifičnom tipu podloge razvija se poseban tip vegetacije sipara. (Lakušić Dmitar) Slatina - slano zemljište koje se nalazi pod jakim urticajem alkalnih soli u kojima se natrijum (Na) javlja kao najznačajniji ekološki faktor. Na ovim slanim zemljištima razvija se specifična slatinska vegetacija. (Lakušić Dmitar) Snežanici - mesto dugog zadržavanja snega u toku letnjih meseci. Javljaju se u najvišim delovima našim visokih planina. Na ovim specifičnim staništima razvija se poseban tip vegetacija oko snežanika koju izgrađu različite vrste trava i drugih zeljastih biljaka koje su prilagođene dugim zimama i ekstremno kratkom vegetacionom periodu. (Lakušić Dmitar) Specijalni rezervat prirode - je predeo u kome je posebno izražena jedna ii više prirodnih vrednosti koje treba posebno štiti ili prirodnih pojava koje treba pratiti ili usmeravati. (Lakušić Dmitar) Speleološki objekti Pećine i jame: oblici podzemnog kraškog reljefa značajni po dimenzijama, hidrografskim funkcijama, lepoti kristalnih ukrasa, živom svetu, arheološkim i paleontološkim nalazima. (Vasiljević Božidar) Spomenik prirode Prirodni objekat ili pojava, fizički jasno izražen i prepoznatljiv, reprezentativnih geomorfoloških, geoloških, hidrogeografskih, botaničkih i drugih obeležja, po pravilu atraktivnog i markantnog izgleda ili neobičnog načina pojavljivanja kao i ljudskim radom formirana botanička vrednost (pojedinačna stabla, drvoredi, parkovi, arboretumi, botanička bašta i dr.) ukoliko ona ima poseban značaj. (Zakonska formulacija) - deo naseljenog prostora koji se odlikuje specifičnim i jednorodnim kompleksom ekoloških faktora. (Lakušić Dmitar) Stanište vrste/podvrste/populacije - prostor ili mesto na kojem se u prirodi može naći neki organizam ili populacija, odnosno posebna sredina (okvir života) u kojem živi određena životinja / biljka, sa ukupnim kompleksom flore, faune, zemljišta i klimatskih uslova na koje je ta vrsta/ podvrsta/populacija adaptirana. Isto je što i habitat. Za potrebe Kodeksa (v. "Kodeks ponašanja za očuvanje ugroženih životinja i biljaka i drugih vrsta") definicija je modifikovana i odnosi se na abiotičke i biotičke faktore životne sredine, bilo prirodne ili modifikovane, koji su bitni za život i reprodukciju jedinki vrste, a koje se nalaze u prirodnom geografskom arealu vrste. U slučajevima kada treba odrediti životnu sredinu čitave zajednice organizama ili samo jedne grupacije, značenje se otklanja od specifičnog odnosa organizma sa sredinom ka biološkim svojstvima prostora i onda je bolje koristiti termin biotop (v. "Biotop"). (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Stanište v. "Biotop". Stepa - zeljasta vegetacija bez drveća koju izgrađuju pre svega različite vrste trava koje su prilagođene izrazito toplim i suvim letima i veoma hladnim zimama. (Lakušić Dmitar) Strategija (u oblasti očuvanja i zaštite) - plan, način (metod) ili niz postupaka (mera) za postizanje određenog cilja u oblasti očuvanja i zaštite. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Strategija zaštite biodivrziteta evropske unije Usvojena je februara 1998. godine i predstavlja politiku rada sektora za zaštitu biodiverziteta EU. Zaštita biodiverziteta je direktno regulisana Direktivama o zaštiti ptica i staništa. (Panić Nataša) Prisustvo ili obrazovanje posebnih slojeva u vodenom basenu koji se odlikuju termičkim karakteristikama, salinitetom, ili različitim sadržajem kiseonika ili nutrijenata. (Laušević Radoje) Subendemit - relativan pojam, koji označava vrstu/podvrstu koja je rasprostranjena i izvan teritorije za koju se endemizmom vezuje. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) (lat. successio - naslednost, smenjivanje jedno za drugim). Postupno serijsko smenjivanje biocenoza (v. "Biocenoza") na istom prostoru tokom vremena. Inicijalni stupanj sukcesije dešava se na biološki praznom prostoru (vulkanske stene, peščane naplavine, požarišta i sl.), a započinje individualnim naseljavanjem. Umnožavanjem i rasprostiranjem ovih biljaka obrazuju se naselja pionirskih vrsta, a ova prelaze u složeniju, postojaniju i u datim životnim uslovima najprilagođeniju životnu zajednicu, u tzv. klimaks stadijum vegetacije. (Laušević Radoje) Svetska fondacija za prirodu (WWF), World Wide Fund For Nature (ranije World Wildlife Fund), Gland, Switzerland. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Svetska prirodna baština Dobra koja su po svojim osobinama jedinstvena u svetu, po kom osnovu se nalaze na UNESCO-voj listi svetske prirodne baštine i time uživaju specijalan režim zaštite na međunarodnom nivou. (Panić Nataša) Svetski sistem za geografsko rasprostranjenje biljaka (World Geographical Scheme for Recording Plant Distributions) - međunarodni standardi za iskaze geografskog rasprostranjenja, izrađeni od strane Međunarodne radne grupe za botaničke taksonomske baze podataka (TDWG). (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž Šumostepa - područje u kome se mozaično smenjuju šumske i travne zajednice koje izgrađuju vrsta koje su prilagođene izrazito toplim i suvim letima i veoma hladnim zimama. (Lakušić Dmitar) Uvod A B C D E F G I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž Takson - uslovni termin koji obično označava vrstu ili niže taksonomske nivoe, uključujući i oblike koji još nisu formalno opisani. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Prisustvo ili obrazovanje posebnih slojeva u vodenom basenu koji se odlikuju zajedničkim termičkim karakteristikama. Usled jedinstvenih fizičkih karakteristika (v. "Voda - fizičke osobine") i velike specifične toplote u vodi, u procesu apsorpcije, dolazi do transformisanja svetlosne energije u toplotnu i njenog akumuliranja. Termalna provodljivost vode je vrlo mala, tako da je razmena toplote između slojeva vode uslovljena njenim mešanjem koje je u zavisnosti od razlike u gustini vode, energije vetra i vodenih struja. U toku proleća, u umerenom regionu, u vodenim biotopima dovoljne dubine, površinsko zagrevanje vode je brže nego što je distribucija toplote usled mešanja vode. Stoga dolazi do razlike u gustini vode površinskog (toplija i ređa voda) i dubljih slojeva (hladnija i gušća voda) i uspostavljanja tri zone različitih temperatura, koje se zbog toga opiru mešanju: epilimniona (v. "Epilimnion"), metalimniona (v. "Metalimnion") i hipolimniona (v. "Hipolimnion"). U srednjoj zoni - metalimnionu, uspostavlja se zona naglog temperaturnog pada - termoklina (v. "Termoklina"). Takvo stanje koje obično traje tokom leta označava se kao direktna temperaturna stratifikacija. Do obrnutog procesa dolazi tokom zime. Nakon obrazovanja ledenog pokrivača sloj vode ispod njega je obično hladniji od 4°C i zbog toga i ređi od dubljih slojeva čija je temperatura 4°C ili više. Takvo stanje se označava kao indirektna temperaturna stratifikacija. Između ovih perioda, tokom proleća i jeseni, u umerenoj zoni dolazi do procesa mešanja vode - cirkulacije (v. "Cirkulacija"). U zavisnosti od tipa (tipova) temperaturne stratifikacije koja se uspostavlja, razlikujemo nekoliko tipova jezera: amiktička jezera (v."Amiktička jezera"), hladna monomiktička jezera (v. "Hladna monomiktička jezera"), topla monomiktička jezera (v. "Topla monomiktička jezera"), dimiktička jezera (v. "Dimiktička jezera"), oligomiktička jezera (v."Oligomiktička jezera"), polimiktička jezera (v. "Polimiktička jezera"), holomiktička jezera (v. "Holomiktička jezera") i meromiktička jezera (v. "Meromiktička jezera"). Tip temperaturne stratifikacije zavisi od veličine (zapremine) jezera, geografske širine, nadmorske visine, a u specijalnim slučajevima i hemijskog sastava vode (naročito salaniteta). (Laušević Radoje) Terarijum - sud sa staklenim ili sitnomrežastim zidovima, predviđen za gajenje i posmatranje sitnih životinja. (Lakušić Dmitar) Tercijar (= Kenozoic) - era u geološkoj istoriji koja je počela pre 65, a završila se pre 2 miona godina. Na prostoru Evrope u vreme Tercijara vladala je topla i vlažna klima tropskog tipa. Tercijarni relikt - vrsta za koju postoje sigurni paleontološki nalazi da je živela krajem Tercijara (Pliocen) i bila široko rasprostranjena, a čije je rasprostranjenje danas relativno usko i vezano za staništa refugijalnog tipa, odnosno reliktne biogeocenoze, u kakvima se smatra da je preživela pleistocenske glacijacije. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Sloj (ravan) sa maksimalnim temperaturnim gradijentom u termički stratifikovanom vodenom basenu. (Laušević Radoje) Tip (= tipski primerak) - herbarski primerak ili primerak u zoološkoj zbirci na osnovu koga je izvršen naučni opis vrste. Vrste od međunarodnog značaja, koje su po prvi put otkrivene i opisane upravo sa naših prostora, odnosno vrste čiji su tipovi određeni iz jedinstvenih populacija koje žive u SR Jugoslaviji, trebalo bi da imaju prioritet u zaštiti na našem području. (Lakušić Dmitar) Tip jezera sa vodom čija temperatura nikad ne pada ispod 4°C, kod kojih se cirkulacija (v. "Cirkulacija") vode uspostavlja tokom cele zime na temperaturi od ili iznad 4°C, dok se u ostalim periodima godine uspostavlja direktna temperaturna stratifikacija (v. "Temperaturna stratifikacija"). Ova jezera su česta u toplim delovima umerene zone, naročito onim pod uticajem okeanskog klimata (obalski delovi severne Amerike i severne Evrope), kao i u planinskim regionima subtropske zone. (Laušević Radoje) Topla polimiktička jezera v. "Polimiktička jezera". Trajno opadanje populacije - nedavno, sadašnje ili prognozirano buduće opadanje čiji uzroci nisu poznati ili se ne mogu suzbijati na odgovarajući način, tako da će njihovo delovanje trajati dok se ne preduzmu mere lečenja. Prirodna kolebanja (fluktuacije) se obično ne ubrajaju u trajno opadanje, ali neko opadanje ne bi trebalo ubrojati u prirodna kolebanja brojnosti dok se ne nađu dokazi za to. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Odavanje vode iz biljke u spoljašnju sredinu u obliku vodene pare. Razlikuje se od evaporacije jer njen intenzitet zavisi od morfoloških osobina biljke i fizioloških mehanizama kojima biljke aktivno regulišu odavanje vode. Razlikujemo kutikularnu (odavanje vode sa površine prekrivene kutikulom) i stomaternu transpiraciju (odavanje vode kroz stome). Zajedno sa korenovim pritiskom transpiracija obezbeđuje neprekidan protok vode sa mineralnim supstancama iz zemljišta kroz koren u sve delove biljke, i dalje u atmosferu. Tako, na primer, drvo visko oko 10 m u toku samo jednog toplog letljeg dana izgubi oko 200 litara vode. Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž Ugroženi takson - sensu lato: svaka vrsta/podvrsta, predmet zanimanja institucija i organizacija koje se bave zaštitom i očuvanjem prirode odnosno životne sredine; sensu stricto: takson je ugrožen ako nije krajnje ugrožen, ali se suočava sa vrlo visokom verovatnoćom da će iščeznuti u prirodnim uslovima u bliskoj budućnosti, što se utvrđuje jednim od kriterijuma IUCN. Jugoslovenska ugrožena (YUE) vrsta/podvrsta - sensu stricto: koja je u opasnosti da iščezne u Jugoslaviji, jer joj je opstanak u toj meri ugrožen, da se bez preduzimanja efikasnih mera očuvanja ne može spontano sačuvati, bez obzira da li je kao vrsta/podvrsta globalno ugrožena (v. "Globalno značajna vrsta (= vrsta od međunarodnog značaja)"). (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) UNEP (United Nations Environmental Program). Program za životnu sredinu Ujedinjenih nacija. Uništavanje (destrukcija) staništa/ ekosistema - promene staništa/ ekosistema u procesu promene namene prostora za potrebe privrede (na primer uvođenje monokultura na velikim prostorima) koje vode iščezavanju biodiverziteta. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Uravnoteženi v. "(Trajno) održiv(o) (sustainable) korišćenje, razvoj". Uvod A B C D E F G H a href="#I">I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž Vaskularne biljke - zbirno ime koje objedinjava biljke sa sprovodnim sistemima (vaskularni sistem), odnosno koje obuhvata sve paprati, golosmenica i skrivenosemenica. (Lakušić Dmitar) Više biljke - zbirno ime koje objedinjava višećelijske biljke koje su primarno prilagođene suvozemnom načinu života i kod kojih su se razvila specijalna tkiva i organi, odnosno ime koje obuhvata sve mahovina, paprati, golosmenica i skrivenosemenica. (Lakušić Dmitar) Vlažna staništa Staništa u kojima je dominantan ekološki faktor - voda. Močvarska, barska, tresetna područja ili vode prirodne i veštačke, privremene ili stalne, sa vodom koja je stajaća ili tekuća, sveža, bljutava ili slana, uključujući priobalne vode čija dubina pri oseci ne prelazi šest metara. (Puzović Slobodan) Čista voda je na sobnoj temeraturi providna tečnost, bez mirisa i ukusa. Voda je jedina supstanca koja ima različite nazive za svoja tri agregatna stanja - para (gasovito), voda (tečno) i led (čvrsto). Pod normalnim pritiskom mrzne na 0°C a ključa na 100°C. Specifične fizičke osobine vode uslovljene su dipolnim karakterom njenih molekula koji obrazuju tetraedarske prostorne strukture. Kod leda (v."Led") se ti tetraedri kombinuju poput pčelinjeg saća, što je poznato iz analize leda rendgenskim zracima. Zbog tako obrazovanih heksagonalnih kanala led u odnosu na vodu ima smanjenu gustinu. Prilikom topljenja leda dolazi do remećenja te strukture, čime se povećava gustina vode. Najveću gustinu voda ima na 3,98°C. Daljim povećanjem temperature povećava se kinetička energija molekula što dovodi do kidanja pojedinih vodoničnih veza između molekula i do daljeg smanjivanja gustine. Ovakve fizičke karakteristike vode imaju izuzetan ekološki značaj: zimi ledeni pokrivač u vodenim basenima sprečava njihovo celokupno zamrzavanje (voda se mrzne od površine); voda u pukotinama stena koja mrzne dovodi do njihovog drobljenja što je početak dugotrajnog procesa obrazovanja zemljišta. Gustina vode se približno linearno povećava i sa povećanjem koncentracije rastvorenih soli. Voda velikog salaniteta najveću gustinu ima na nižim teperaturama od čiste vode (morska voda prosečnog salaniteta od 35 g L-1 na -3,52°C). (Laušević Radoje) Voda spada u vrlo reaktivne supstance. Sa metalnim oksidima gradi baze a sa nemetalnim oksidima kiseline. Mnoge hemijske reakcije vrše se tek u prisustvu malih količina vode koja tu ima ulogu katalizatora, dok se većina hemijskih reakcija najbolje vrši u vodenom rastvoru. Zbog izražene sposobnosti rastvaranja, koja je posledica specifične strukture molekula (v. "Molekuli vode"), prirodna voda nikada nije hemijski čista već obično sadrži rastvorene soli minerala kroz čije je slojeve prošla. Rečne i izvorske vode sadrže manju ili veću količinu rastvorenih kalcijumovih i magnezijumovih soli od čijeg prisustva potiče njihova "tvrdoća". (Laušević Radoje) Voda kao ekološki faktor Bez vode, koja u potpunosti dominira u hemijskom sastavu svih organizama, ne bi bilo života na Zemlji. Zahvaljujući svojim jedinstvenim fizičkim (v. "Voda - fizičke osobine") i hemijskim osobinama (v. "Voda - hemijske osobine") ona omogućava odvijanje biohemijskog metabolizma u svim poznatim organizmima. Živa bića se vodom snabdevaju iz svoje spoljašnje sredine a za vodene organizme ona istovremeno predstavlja i spoljašnju sredinu. Za kopnene organizme, posebno biljne, ona je jedan od najvažnijih ekoloških faktora, tako da je sam raspored vegetacije u velikoj meri uslovljen rasporedom dostupne vode. (Laušević Radoje). Voda Hemijsko jedinjenje kiseonika i vodonika (H2O) koje je u prirodi jako rasprostranjeno. Pokriva oko ľ Zemljine površine (71%) sa srednjom dubinom od 3800 metara. Nalazi se i u atmosferi u vidu vodene pare koja kondenzovanjem pada u vidu atmosferskog taloga, u polarnim krajevima javlja se u obliku leda, a ima je i u Zemljinoj kori i u zemljištu. Naveća količina vode - oko 97% od ukupne količine na Zemlji, nalazi se u svetskom moru. Relativno mala količina vode u slatkovodnim jezerima i rekama je u suprotnosti sa njenim suštinskim značajem za održavanje kopnenog života. Voda ima izuzetno značajnu ulogu u životu čoveka, životinja i biljaka, čiji pojedini delovi mogu da sadrže i do 95% vode. Struktura molekula vode (v."Molekuli vode") uslovljava njene izrazito specifične fizičke osobine (v. "Voda - fizičke osobine"). Po svojim hemijskim osobinama (v. "Voda - hemijske osobine.") spada u vrlo reaktivne supstance, zahvaljujući čemu prirodna voda nije nikada čista, već sadrži rastvorene soli različitih minerala kroz čije slojeve prolazi. I sama kišnica sadrži u manjim ili većim količinama različite rastvorene susptance. (Laušević Radoje) Vodonična veza Veza specifičnog elektrostatičkog privlačenja između dva suprotno naelektrisana dipola, gde je kraj jednog dipola uvek vodonikov atom, a drugi neki jako negativni atom (F, O, N, Cl, S, C). Energija ove veze je relativno mala i lako se raskida pri povišenju temperature. (Laušević Radoje) Vrsta - grupa organizama koji poseduju zajedničke morofološke karakteristike i koji mogu međusobno da se ukrštaju, a reproduktivno su izolovane od grupa organizama koji pripadaju drugim vrstama. Vrsta od međunarodnog značaja (= globalno značajna vrsta) 1) vrsta uključena u Evropsku crvenu listu globalno ugroženih biljnih i životinjskih vrsta iz 1991. god.; 2) vrsta za koju je jedna država odgovorna za značajnu deo ukupnog areala ili populacije, i 3) vrsta priznata kao vrste od međunarodnog značaja drugim specifičnim međunarodnim aktima. (Lakušić Dmitar) Vrsta, Nedovoljno poznata. Peta kategorija ugroženosti po IUCN-u. Ona vrsta za koju se sumnja, ali usled nedovoljno informacija ne zna pouzdano, da li pripada jednoj od gornjih kategorija. (IUCN, 2) Četvrta kategorija ugroženosti po IUCN-u. Ona vrsta za koju se zna da treba da bude u jednoj od sledećih globalnih kategorija: ugrožena, ranjiva, retka, ali nedostaju dovoljne informacije za svrstavanje u jednu od njih. (Jakšić Predrag) Šesta kategorija ugroženosti po IUCN-u. Sve vrste koje ne spadaju u prvih pet kategorija ugroženosti (v. "Vrsta, ugrožena", "Vrsta, ranjiva", "Vrsta, retka", "Vrsta, neopredeljena", "Vrsta, ostale"). (Jakšić Predrag) Druga kategorija ugroženosti po IUCN-u. Ona vrsta za koju se veruje da će se ubrzo naći među ugroženim, ukoliko se produži delovanje ugrožavajućih faktora. (Jakšić Predrag) Treća kategorija ugroženosti po IUCN-u. Ona vrsta čija je ukupna svetska populacija toliko mala da, ako za sada nije u kategoriji ugroženih ni ranjivih, postoji opasnost da to postane. (IUCN, 2) Prva kategorija ugroženosti po IUCN-u. Ona vrsta koja je u većem delu svog rasprostiranja u opasnosti da izumre i čiji je opstanak malo verovatan ukoliko se nastavi uticaj ugrožavajućih faktora. (Jakšić Predrag) Vrste pod kontrolom prometa Divlje biljne i životinjske vrste (npr: lekovito bilje, jestive gljive, šumski plodovi, jestive žabe i puževi) čije se sakupljanje i korišćenje uređuje aktom o stavljanju pod kontrolu korišćenja i prometa tih prirodnih vrednosti. Vrste koje se već tradicionalno u ljudskoj upotrebi i kojima se trguje, a ugrožene su zbog pogrešnog načina i vremena sakupljanja i neadekvatnih sakupljenih količina. (Panić Nataša) Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W W Z Ž WCMC - Svetski monitoring centar za očuvanje prirode. WWF (World Wide Fund For Nature). Svetska fondacija za prirodu. Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž Zagađenje - svako unošenje alohtonih i štetnih materija (na pr. azotni i sumporni oksidi, ozon, organske materije, teški metali, itd.), u staništia/ekosisteme, koje dovodi do promena u sastavu živog sveta i rezultira redukcijom biodiverziteta. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Zaštićeno područje - geografski određena površina, izdvojena ili proglašena da bi se njome upravljalo u smislu specifičnih ciljeva zaštite i očuvanja, odnosno (v."Kodeks ponašanja za očuvanje ugroženih životinja i biljaka i drugih vrsta"), bilo koje mesto koje je podvrgnuto pravnom ili upravnom režimu zaštitte namenjenom za očuvanje vrsta koje u njemu žive. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Zaštićeno prirodno dobro Očuvani deo prirode posebnih prirodnih vrednosti i odlika, zbog kojih ima trajni ekološki, naučni, kulturni, obrazovni, zdravstveno - rekreativni, turistički i drugi značaj, zbog čega kao dobro od opšteg interesa uživa posebnu zaštitu. (Zakon o zaštiti životne sredine, Službeni glasnik RS br. 66/91). (Zakonska formulacija) - protekcija (protection), preduzimanje mera za sprečavanje i ublažavanje delovanja faktora koji neposredno ugrožavaju prirodne vrednosti, obično putem zabrana i ograničavanja. (Vasić Voislav, Stevanović Vladimir) Skup mera i postupaka sa ciljem da se prirodni ekosistemi u najvećoj mogućoj meri zaštite od najčeće negativnog čovekovog delovanja izazvanog društvenim razvojem koji je neusaglašen sa raspoloživim prirodnim resursima. Narušavanje prirodne ravnoteže i procesa kruženja materije i proticanja energije u ekosistemima (v."Ekosistem") vode do značajnih promena koje se ogledaju u njihovoj degradaciji (npr. šume uništene sečom, zemljište uništeno površinskim kopovima rudnika, reke zagađene otpadnim vodama industrije, smog kao posledica aerozagađenja itd.). Kako je nepromišljenim čovekovim delovanjem danas ugrožena čitava biosfera (v. "Biosfera"), zaštita prirode se nameće kao zadatak celokupne svetske zajednice, što je jasno istaknuto na svetskom skupu o zaštiti životne sredine koje je OUN organizovala u Brazilu (Rio de Ženeiro) 1992. godine. Na žalost, politički, nacionalni i ekonomski principi se najčešće stavljaju iznad potrebe za sveobuhvatnim i zajedničkim delovanjem, te još uvek nema značajnih neposrednih aktivnosti na svetskom nivou u cilju smanjivanja emisije ugljen dioksida, sprečavanja širenja "prljavih" tehnologija, ograničavanja korišćenja pojedinih resursa itd. Na osnovu najnovijih podataka, sadržanih u "Nacionalnom izveštaju o stanju životne sredine SR Jugoslavije za 1992. godinu", na području naše zemlje zaštićeno je ukupno 1440 posebno vrednih objekata prirode (nacionalni parkovi - specijalni prirodni rezervati; spomenici prirode; rezervati održavane - upravljane prirode; rezervati biosfere itd.). Na području Republike Srbije zaštićeno je preko 1000 različitih objekata prirode na ukupnoj površini od 267.000 ha (5% teritorije Srbije) a na teritoriji Republike Crne Gore oko 420 objekata, na površini od 135.000 ha (čak 8% teritorije Crne Gore!). Parlament Crne Gore je i celu Crnu Goru proglasio za "ekološku državu" što je jedinstven slučaj u svetu. Zakon o zaštiti životne sredine je u Srbiji usvojen 1991. godine i po prvi put je u Jugoslaviji dao pravni okvir u kome u ovoj oblasti deluju Ministarstvo za zaštitu životne sredine i Zavod za zaštitu prirode Srbije. Pored njih, brojne obrazovne i naučno - istraživačke institucije takođe daju značajan osnovni i primenjeni doprinos u oblasti zaštite životne sredine. (Laušević Radoje) Zimska stratifikacija v. "Temperaturna stratifikacija". Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž Životna forma ili ekološka forma. Kompleks morfoloških, anatomskih i fizioloških adaptacija, tj. tipovi organizacije biljnih i životinjskih vrsta koji su u saglasnosti sa ekološkim uslovima staništa koje one naseljavaju (drveće, žbunovi, lijane, vodene biljke, stanovnici drveća, peskova, mulja, životne forme grabljivica itd.) (Laušević Radoje) Životna sredina a) Kompleks faktora (abiotičkih i biotičkih) koji predstavljaju okruženje individue, vrste, odnosno populacije, uključujući životne zajednice ili ljudsku populaciju. b) Celokupno okruženje, fizičko i biološko, živo i neživo, prirodno, kultivisano i dograđeno, socijalno-političko, kulturno i estetsko, koje je vremenski određeno u prošlosti i budućnosti. Ovo spoljašnje okruženje u interakciji je sa unutrašnjim okruženjem čoveka koju čine potrebe i aspiracije, osećanja, očekivanja i predstave. (Orlović Violeta) v. "Biocenoza". Životni ciklus v. "Biociklus". v. "Biotop". Uvod A B C D E F G H I J K L M N O P R S Š T U V W Z Ž (23.03.2005.)
|
