Prof. dr Vladimir Ajdačić ajdacic@astronomija.co.yu

Iz knjige Nauka kao bajka Naručite ovu knjigu: Sadržaj i narudžbenica

I mi se poput naših davnih predaka, koji su posmatrali čudesni nebeski svod posut zvezdama, pitamo:

- Kako je nastao Svemir?
- Kada je Svemir “rođen”?
- Da li je on delo Tvorca ili Prirode?
- Šta se u njeme sada dešava?
- Kakva je sudbina Svemira?

Mitovi i predanja o postanku Svemira neobične su raznovrsnosti i lepote. Pomenućemo samo jedno tumačenje postanka sveta, ono nama najblize, iz Starog zaveta, Knjige postanja. U njoj piše

“U početku stvori Bog nebo i zemlju.
A zemlja bješe bez obličja i pusta, i bješe tama
nad bezdanom; i duh Božji dizaše se nad vodom.
I reče Bog: Neka bude svjetlost. I bi svjetlost
I vide Bog svjetlost da je dobra; i rastavi Bog svjetlost od tame.”

Dugi se niz godina, od Mojsija do novijih dana, u okviru judejsko-hrišćanske religije održalo verovanje o Bogu kao tvorcu Svemira. Međutim, znatno pre nego što je živeo Mojsije, u Kini je počela da se razvija jedna od najstarijih nauka - astronomija. Njom su se bavili pre rođenja Hrista ljudi u starom Egiptu, Vavilonu, staroj Grčkoj, Arabiji i u drugim zemljama, među kojima i u Južnoj Americi - stari narodi: Acteki, Inke i Maje.

Iz te daleke prošlosti ostale su nam neobične građevine - prve “astronomske kule” i instrumenti, kao i slavna imena naučnika zagledanih u nebo: Aristarha, Eratostena, Hiparha i Ptolomeja.

Nikola Kopernik (1472-1543)

Do prekretnice u astronomiji dolazi pojavom Nikole Kopernika (1472-1543), astronoma poljskog porekla, koji svojim delom, objavljenim pred samu smrt, “O kruženjima nebeskih tela”, ruši vekovima važeći Ptolomejev geocentrični sistem koga je podržavala katolička crkva. Prema Ptolomeju, Zemlja se nalazila u centru sveta i oko nje su kružile planete. Kopernik je dokazao da je taj “centar” Sunce, a da je Zemlja samo jedna od njegovih planeta.

Krajem 16. veka dolazi do otkrića durbina. Saznavši za to otkriće Holanđana, Galileo Galilej (1564-1642) sam pravi nekoliko durbina kojima posmatra nebo. Njima otkriva Jupiterove satelite, Venerine mene, planine na Mesecu i zvezde u Mlečnom Putu.

Drugi sjajni astronom Johan Kepler, savremenik Galilejev, pronalazi da se planete kreću oko Sunca po eliptičnim, a ne po kružnim putanjama i daje čuvene zakone kretanja planeta.

Njutnov teleskop sa ogledalom

U 17. veku radja se Isak Njutn (1642-1727), jedan od najvećih naučnika svih vremena. Neprolaznu slavu stekao je svojim zakonom gravitacije kojim je objasnio privlačenje nebeskih tela, čudesnu harmoniju koja je navela stare Grke, Pitagorejce, da u odučevljenju kažu “da nebeske sfere sviraju”. Matematičar, fizičar i astronom, on konstruise prvi teleskop sa ogledalom, tzv. reflektor.

Ovim Njutnovim tipom teleskopa, čija konkavna ogledala mogu da dosegnu razmere i od vise metara, dajući tako velika uvećanja, široko su raskriljena “vrata” Svemira i omogućena posmatranja veoma udaljenih objekata. Viljem Heršel (1738-1822) posle dvogodišnjeg rada 1789. godine sklapa do tada najveći teleskop na svetu, čije je ogledalo u prečnuku merilo 1,22 metra! Tokom 50 narednih godina, ovaj za to vreme džinovski teleskop neće imati takmaca. Heršel je pomoću njega došao do velikih otkrića, čime je zaslužio ime osnivača zvezdane, tj. stelarne astronomije.

Ubrzo se crtaju zvezdane mape ili karte naše galaksije, Mlečnog puta, a godinama kasnije i karte drugih velikih skupina zvezda - novootkrivenih galaksija i njihovih jata. Tokom 18. i 19. veka astronomi su, pomno pretražujući nebo, sakupili obilje podataka o zvezdama i galaksijama - čovekov vidokrug je fantastično uvećan zahvaljujući sve većim optičkim teleskopima. Odjednom je on shvatio da je njegova kuća - Svemir - mnogo veća nego što je ikada zamišljao.

Paralelno sa razvojem astronomije, matematika (kraljica nauka) i fizika hitale su svojim zvezdanim stazama. Kao da učestvuju na antičkim Olimpijskim igrama, mnogi su naučnici poželeli da se okite lovorovim vencem. Pronalazač dinamita i bezdimnog baruta, Alfred Nobel, jedan od najbogatijih ljudi svog vremena, zaveštao je krajem 19. veka veliki deo svog imetka za dodeljivanje nagrada istaknutim stvaraocima u fizici, hemiji, medicini, književnosti i borbi za mir među narodima. Čuvena Nobelova nagrada došla je u pravi čas, u vreme revolucionarnih otkrića, pre svega u fizici.

Maks Plank 1900. godine objavljuje osnove kvantne fizike, a Albert Ajnštajn 1905. daje svoju jedinstvenu Specijalnu teoriju relativnosti, a zatim 1916. Opstu teoriju relativnosti. One će zajedno sa kvantnom fizikom korenito promeniti našu sliku sveta i dovesti do neslućenih otkrića i tumačenja do tada neobjašnjivih prirodnih pojava.

Genijalni teorijski fizičar Albert Ajnstajn (1879-1955) postavio je temelje moderne fizike. Njegova Specijalna teorija relativnosti sa ogromnim uspehom biće primenjena kako u atomskoj i nuklearnoj fizici, tako i u astrofizici i kosmologiji.

Na drugoj strani, Ajnstajnova Opšta teorija relativnosti predskazaće postojanje ranije apsolutno nezamislivih nebeskih tela, kao što su: neutronske zvezde, crne rupe, kvazari, gravitaciona sočiva, magnetari i druga. Ali ono što će predstavljati njen trijumf je sinteza vremen i prostora u vreme-prostor i objašnjenje strukture tog vreme-prostora, za koju je veliki naučnik pokazao da zavisi od dejstva gromadnih masa. Ko je mogao pre Ajnštajna da veruje da će neko veoma masivno nebesko telo, kao što je crna rupa, u svojoj blizini da “uvrće” vreme-prostor, tako da svetlosni zrak kroz njega prolazi krivudavom putanjom! I da je čak moguće u prirodi naći i takvu “vremensku mašinu” koja će remetiti hod vremena i obrtati njegov prirodni tok! I, zamislite sad, da se pomoću takve mašine vraćate u proslošt i na Zemlji posmatrate dinosauruse pre više od 70 miliona godina!

A. Ajnstajn (1879-1955)

Ajnštajn je voleo da istakne da ne ceni stvaraoce u nauci koji dohvate “meko drvo” i u njemu izbuše vise “rupa”. Shodno tom mišljenju, on je i postupao - laćao se najtežih problema, onih koji drugima nisu padali na pamet ili od kojih su bežali. Prvi je pokušao da matematičkim putem, koristeći svoju Opštu teoriju, nađe “jednačinu Svemira”! Mučio se, mučio, rešavao teške fizičke i matematičke probleme, uvodio različite pretpostavke, i posle mnogih napora, gle odjednom, na njegovom radnom stolu našla se jednačina sveta!

Zadovoljan postignutim, Ajnštajn je dobro osmotrio ovu jednačinu koja se “kočoperila” na belom listu papira. Ceo svet bio je obuhvaćen njom! Ali, avaj, ona je Ajnštajnu govorila da se Svemir s vremenom širi!! E to je bilo previše i za takav veliki um. Skoro kao huljenje Boga. Zato Ajnštajn učini nešto, radi čega se do kraja svog života gorko kajao. “Iz nebuha” u jednačinu unese jednu veličinu kojom “zaustavi” širenje Svemira na papiru! I tako sa njom objavi svoj najnoviji naučni rad. Umesto da se oglasi jednačinom o neprekidnom širenju Svemira, on je dade u takvom obliku kao da je Svemir od vajkada bio isti i da će dok je sveta i veka takav i ostati. Veliki naučnik podlegao je “zdravom razumu”, mišljenju ljudi svog vremena.

| 1 | 2 | 3 |
Fridman, Lemetr, crveni pomak...

Iz knjige Nauka kao bajka Naručite ovu knjigu Sadržaj i narudžbenica

(27.04.2005.)

vrh