AM Home

am@astronomija.co.yu

 

Kalendar kroz istoriju
O knjizi
Sadržaj
i spisak poglavlja objavljenih u AM

Kalendar
Reč dve o kalendaru

Ovaj mesec
Neke zanimljivosrti o aktuelnom mesecu

 

Sadržaj AM

 

Drago I. Dragović
dragovic@net.yu

>>> Naručite ovu knjigu
 
Iz knjige Kalendar kroz istoriju
Ciklus zlatnog broja
- Metonov lunarni ciklus

Najznačajniji od svih ranih pokušaja da se obezbedi nekakva proporcionalnost između religijskog lunarnog kalendara i tropske godine bio je tzv. Metonov ciklus. Njega je 432 p.n.e. otkrio i formulisao grčki astronom po imenu Meton iz Atine. On je (radeći zajedno sa drugim atinskim astronomom Euctemonom) izveo čitav niz posmatranja vezanih za solsticijum, mereći kada je dužinu podnevne senke štapa – kazaljke gnomona[1] najveća odnosno najmanja, da bi time odredili dužinu trajanja tropske godine. Uzimajući da sinodički mesec tj. jedna lunacija ili lunarni mesec (o njima je bilo reči u poglavlju 3, a detaljnije u sledećem poglavlju) traje prosečno 29 ½ dana, izračunali su tada da razlika između 12 takvih lunacija i njihove tropske godine koju su izmerili iznosi 11 dana.

To neslaganje je moglo biti neutralisano ubacivanjem (interkalacijom) još jednog meseca u kalendaru svake treće godine koji bi imao 33 dana. Ipak, želeći da iznađu jedno dugoročno pravilo o usklađivanju lunarne i tropske godine, Meton i Euktemon su računom došli do 19–ogodišnjeg ciklusa. Meton je kalendar podelio u periode od po 19 godina, a svaku godinu označio brojem od 1 do 19 i zaključio da će mlad Mesec uvek pasti u isti dan u godinama koje su označene istim brojem (Zlatni broj).

Ciklus sadrži 12 godina, od kojih svaka ima po 12 lunarnih meseci i 7 godina od kojih svaka traje 13 lunacija – ukupno 235 lunacija. (12 x 12 + 7 x 13 = 144 + 91 = 235). Trinaesta lunacija je bila poznata kao ubačeni (embolični) mesec.

Ako uzmemo da ovih 235 lunacija sačinjava 110 "krnjih" meseci od 29 dana i 125 "punih" meseci sa po 30 dana, dobićemo ukupno (110 x 29) + (125 x 30) ili 6940 dana.

Za period od 19 godina, razlika između lunarnog kalendara (6940 dana) i solarnog, od 365 dana
(19 x 365 = 6935 dana) iznosila je svega 5 dana, što je mnogo manje od do tada izmerenih 11 dana razlike svake godine, tako da je prosečna vrednost za tropsku godinu bila ne više 365 dana, već 365,263 dana[2]. Time se dobila mnogo tačnija vrednost tropske godine nego što je bilo po kalendaru do tada.

Ovo rešenje je oduševilo stare Atinjane, pa će jedan broj, kojim je označena tekuća godina u Metonovom ciklusu, ubuduće biti napusan zlatnim slovima na crkvenim stubovima. Da li zbog toga ili zbog važnosti otkrića, tek taj broj je nazvan Zlatni broj godine.

Značaj Metonovog ciklusa je bio u tome što se kao konačno pravilo prihvatilo rešenje da se svake treće godine u lunarni kalendar ubacuje interkalarni mesec, da bi se time održao korak sa ciklusom solarnog kalendara. Tako precizno izračunata dužina tropske godine poslužila je kao osnov za kalendar u Seleukidskom carstvu[3], korišćena je u jevrejskom kalendaru i u kalendaru hrišćanske crkve; uticala je i na indijska astronomska učenja.

Savremeni proračuni su pokazali da 235 lunacija (sinodičkih meseci) imaju 6939 dana i 16,5 časova, a da ciklus od 19 solarnih godina ima 6939 dana i 14,5 časova. Razlika je svega 2 sata.

Metonov ciklus je poboljšao grčki astronom Callipus[4]. On je formirao tzv. Kalipusov period, koji je predstavljao četvorostruki Metonov ciklus. On sadrži 4 x 19 = 76 godina, odnosno 4 x 235 = 940 lunarnih meseci. Umesto da ima ukupno 440 meseci od 29 dana i 500 meseci sa 30 dana, Kalipusov period sadrži 441 nepunih meseci i 499 punih meseci, čime je smanjio dužinu četiri Metonova ciklusa za 1 dan.

Na taj način se dobija ukupno:

(441 x 29) + (499 x 30) = 27.759 dana. Ako se ovaj broj podeli sa (19 x 4) = 76, dobija se tačno 365,25 dana.

Hipparchos[5] je bio možda najveći posmatrač među astronomima antike. Posmatrajući zvezdu Spiku u sazvežđu Device on je, preko 150 godina pre ostalih, prvi utvrdio da tačka ravnodnevice, tj. mesto gde ekliptika (sunčeva vidljiva putanja) preseca nebeski ekvator (nebeski ekvivalent Zemljinom ekvatoru), nije neka fiksna tačka u prostoru, već da se lagano pomera u pravcu zapada. To pomeranje je veoma sporo, ne više od 2°na 150 godina i naziva se precesija ravnodnevice.

Kalendarski, ovo je bilo veoma važno otkriće, jer se tropska (sunčana) godina određuje prema ravnodnevici, a precesija smanjuje vrednost koju je izračunao Kalupus. Hiparh je time dobio vrednost tropske godine od 365,242 dana, što je neverovatno blizu današnjem proračunu od 365,24218967 dana.

Takođe je izračunao i preciznu dužinu lunacije koristeći veliku godinu, četiri Kalipusova perioda. Došao je do vrednosti od 29,53058 dana, što je ponovo jako blizu danačnjoj vrednosti od 29,53059 dana.


[1]   Sunčani časovnik sa vertikalnim štapom; od oko 3500 p.n.e. Kod kasnijih tipova, posle III veka p.n.e. kazaljka je uvek bila okrenuta ka zvezdi Severnjači – zamišljenom centru oko koga rotira vidljivo nebo. Klepsidra je vodeni časovnik. Koristili su ga Vavilonci još u XIV veku p.n.e.; Galilej je koristio klapsidru sa živom pri svojim merenjima i eksperimentima sa padanjem raznih tela.
[2]
  6940 : 19 = 365,263 dana.
[
3] 
Vodeći matem. i astronom u astr. školi u Sipparu u IV p.n.e. Kidinnu (Kidenas) je pronašao precesiju ekvinocijuma (laganu rotaciju Zemljine ose što dovodi do malih varijacija u dužini godine) i verovatno zaslužan za uvođenje 19-god. ciklusa u Vavilonski kalendar 383 p.n.e. u kome svaka god. ima 12 meseci i u kome se u tom periodu umeće 7 interkalarnih meseci. Sličan sistem koriste i Jevreji danas. Izračunao dužinu sinodičkog meseca (vreme od punog do sledećeg punog Meseca) sa greškom od 1 sec. Seleukidi – makedonska dinastija u Maloj Aziji (Mesopotamiji), od oko 312 p.n.e. do 64 p.n.e. Osnivač je jedan od glavnih generala Aleksandra Velikog (umro 323 p.n.e.) Seleukus I Nicator. Predstavljao glavni centar helenske kulture tog doba. Kraljevina se protezala od Sredozemnog mora do Indije, sa sedištem u gradu Seleukiji na Tigru (danas Sirija). Osvojili su je Rimljani 64 p.n.e.
[4]  
Callippus iz Cyzicusa, danas grad na Mramornom moru u Turskoj, (oko 370–300 p.n.e.), verovatno najistaknutiji astronom svog vremena. Dodao geocentričnom sistemu Merkurovu i Venerinu sferu.
[5]  
Hipparchus sa Rodosa, grčki astronom i matematičar (rođen 146., a umro posle 127 p.n.e.), ustanovio stepensku podelu i ustanovio početni podnevak na Rodosu; dao astro-matematičke metode za određivanje mesta na zemljinoj površini; uradio 129 p.n.e prvi poznati zvezdani katalog (sa 850 zvezda, od čega 20 najsjajnijih na nebu), gde su zvezde bile složene po magnitudama (sjajnosti), koji se koristio sledećih 1800 godina; našao udaljenje Meseca koristeći paralaksu; izračunao dužinu tropske godine sa greškom od 6 ½ minuta; dao osnove trigonometrije. Godine 1989. lansiran satelit koji je za 2,5 godine katalogovao preko 120.000 zvezda.

(januar 2003.)

vrh

| Home | Sadržaj | Galaksija | Sunčev sistem | Teorija i praksa |
| Instrumenti | Istorija i tradicija  | Efemeride |