Dipl. ing. Drago I. Dragović dragovic@net.yu

Radiotalase, isto kao i svetlosne, koristimo da bismo "gledali" objekte u kosmosu. Možemo li da "gledamo" i pomoću drugih talasa?

Tekst je iz knjige "Molim te objasni mi"

Radiotalasi su po svojoj prirodi slični svetlosnim; osnovna razlika je u njihovoj dužini: naime, radiotalasi su mnogo duži od svetlosnih. (Talasna dužina je rastojanje između dva uzastopna brega ili dolje jednog talasa.)

Postoji čitava familija talasa različitih talasnih dužina, poznata kao elektromagnetni spektar. Najčešće se dele na sedam kategorija, koje, složene po kriterijumu porasta talasne dužine, izgledaju ovako:

1. Radiotalasi – talasne dužine od nekoliko kilometara pa do 30 cm,
2. Mikrotalasi – talasne dužine od 30 cm do 10–3 m,
3. Infracrveni talasi – talasne dužine od 10–3 m do 7,6 x 10–7 m,
ili 0,000076 cm,
4. Vidljiva svetlost – talasne dužine u rasponu od crvene, 7,6 x 10–7 m,
ili 760 nm, do ljubičaste 3,8 x 10–7 m, ili 0,000038 cm, ili 380 nm,
5. Ultraljubičasti zraci – talasne dužine 3,8 x 10–7 m – 10–8 m,
6. X–zraci – talasne dužine 10–8 m – 5 x 10–12 m,
7. Gama zraci – talasne dužine 5 x 10–12 m – 10–13 m.

Zemljina atmosfera je dovoljno transparentna jedino za mikrotalase i vidljivu svetlost. Ostali delovi elektromagnetnog spektra bivaju skoro u potpunosti apsorbovani mnogo pre nego što prodru u dublje slojeve Zemljinog vazdušnog omotača. Stoga, ako bismo isključivo sa površine Zemlje posmatrali zvezdano nebo, sliku o njemu bi nam donosilo jedino obična svetlost i mikrotalasi koji dopiru do nas.

Ljudi su oduvek upirali pogled u tajanstvena nebesa, primajući odatle posredstvom vidljive svetlosti veličanstvenu ali ipak ograničenu sliku beskraja oko sebe. Sve bi ostalo tako da 1931. godine jedan mladi američki inženjer, Karl Jansky (1905–1950), nije po prvi put otkrio mikrotalasno zračenje emitovano sa udaljenih nebeskih tela. Budući da se mikrotalasi ponekad tretiraju i kao veoma kratki radiotalasi, čitava nova grana astronomije je dobila naziv radio–astronomija.

Neki objekti u kosmosu, koji su detektovani zahvaljujući njihovom mikrotalasnom zračenju, ne emituju mnogo svetlosti. Drugim rečima, neki radio–izvori u svemiru su zapravo optički nevidljivi 1.

Jedan od najvećih radio–teleskopa na svetu u Parkesu (Australija), sa prečnikom antene od 64 metara. Ovo je bila glavna prijemna antena misije APOLO 11 1969. godine; misija Evropske agencije za svemir "GIOTTO" za susret sa Halejevom kometom je upravljana odavde; odavde je 1981. godine otkriven prvi pulsar van naše galaksije; odavde je 1963. precizno određen položaj prvog kvazara 3C 273.

Kada su otpočela prva posmatranja svemira izvan Zemljine atmosfere, čitav elektromagnetni spektar zračenja je postaoprivlačan za izučavanje. Postalo je više nego jasno da nebeska tela prosto bombarduju Zemlju zračenjima svih vrsta i jačina. Njihovo proučavanje je u mnogome doprinelo uvećanju našeg znanja o ustrojstvu i mehanizmima univerzuma.

Postoje regioni na nebu koji emituju ultraljubičastu svetlost u velikim količinama. Prostor oko zvezde prve magnitude Spike ( Virginis, udaljene oko 220 svetlosnih godina) je izvor snažnog zračenja, kao i najsjajnija maglina na našem nebu, Orionova velika maglina M42 2 , koja se nalazi u takozva-nom Orionovom maču, između blede zvezde (sigma) i još bleđe (jota), sa višestrukom zvezdom (teta) u njoj.

Zašto se ultravioletno zračenje stvara u tolikm količinama u nekim regionima, još nije do kraja poznato.

Još mistriozije zvuči činjenica da su na nebu otkriveni brojni izvori snažnog zračenja X-zraka 3. Da bi neko telo emitovalo X-zrake, mora da bude neverovatno toplo - oko milion stepeni ili još više. To ni jedna zvezda ne može da postigne na svojoj površini. Ali postoje neutronske zvezde, čija je celokupna materija, mase našeg Sunca, sabijena u loptu prečnika ne većeg od petnaestak kilometara. Kada zvezde dođu u fazu supernove (Škorpija X-1, najsjajniji izvor X-zraka na nebu, poznata maglina Rak, M1, u sazvežđu Bika ili objekat u glaaksiji M81 u Velikom Medvedu) u stanju su da emituju X-zrake ogromne jačine. Takvi i slični čudni objekti u kosmosu kao što su binarne zvezde, od kojih je jedna beli patuljak ili crna rupa, takođe su u stanju da zrače X-zracima i oni su najsnažniji izvor takvog zračenja u našoj galaksiji.

Astronomi verovatno nikada neće uspeti da naprave kompletnu sliku sveukupnog zračenja koje dopire do nas iz dubina kosmosa dok god ne uspeju da naprave jednu opsetgatoriju stalno izmeštenu van Zemljine atmosfere. Mesec, budući da je bez atmosfere, bio bi idealan za tako nešto. Mogućnost podizanja jedne takve opservatorije i izvesnost ogromnog uvećanja naših znjanja o veseljeni i našem mestu u njemu, jeste jedan od najatraktinijihih razloga naše nesmanjenje težnje da se jednog dana kolinonizje i sam Mesec.

Za sada, kao alternativa, služe nam novi projekti, tipa staelita IUE (Internatioanl Ultraviolet Explorer) lansiranog 1978. godine, pomoću kojeg su vršena izučavanja i takvih objekata kao što su supernove, satelit ROSAT (Röntgenstrahlen Satellit) lansiran juna 1990. godine, kojim su posmatrani izvori X-zračenja ili pak NASA-in Hubbleov Sapse Telescope sa ogledalom od 2,4 metra, koji nam omogućava do sada najsnažniji prodor u bezane kosmosa.

Knjige D. Dragovića: "Molim te objasni mi" "Kalendar kroz istoriju"   Popust za čitaoce AM

(novembar 2004.)

vrh