|
|
| am@astronomija.co.yu |
Dr Zoran Živković
Motiv prvog kontakta u SF delima
Artura Klarka
SADRŽAJ
Uvod
Izveštaj o planeti tri
Krstaški pohod
Čas istorije
Susret sa Meduzom
Zaključak
Dr Zoran Živković Motiv prvog kontakta u SF delima Artura Klarka
KRSTAŠKI POHOD
Nešto složeniji vid antropomorfizma, koji više nema za pretpostavku aprioran odbojan stav prema svim drugim oblicima razumnog života, ali ipak zadržava ideju o nadređenosti, koja se u ovom slučaju temelji na uverenju o isključivom 'prirodnom' poreklu, srećemo u priči 'Krstaški pohod'.
U delu o kome je reč postoji samo jedan neposredan sudeonik zbivanja, džinovski entitet elektronske inteligencije, nastao na svetu koji predstavlja prirodni 'raj za kompjutere'. Posredi je kosmičko telo koje se nalazi daleko od usijanih središta galaksija i na kome temperatura dostiže tek nekoliko delića stepena iznad apsolutne nule.
Fizičke osobenosti ovog neobičnog kosmičkog tela uslovile su prirodu entiteta koji je nastao na njemu. Superprovodljivost koja vlada u moru tečnog amonijaka stvorila je savršene uslove za nastanak elektronske inteligencije. U pitanju je svojevrstan 'prirodni kompjuter', sposoban za besprekorne džinovske analitičke operacije.
Ovaj ogroman analitički potencijal glavnog junaka priče 'Krstaški pohod' u toj meri preovlađuje njegovim bićem da gotovo u potpunosti isključuje čak i 'lični identitet', odnosno sposobnost emocionalnog određenja prema svetu. Zaključci koje ledeni um donosi ne samo pre već i posle otkrića drugačijeg oblika razumnog života u kosmosu, sve do trenutka kada neposredno bude ugrožen pretpostavljeni temelj njegove nadređenosti – 'prirodnost' – predstavljaju ishod besprekornih analitičkih operacija, lišenih bilo kakvih genomorfističkih primesa koje bi proistekle iz eventualnih emocionalnih protivurečnosti njegovog bića.
Pokretač radnje u priči 'Krstaški pohod' jeste 'izvestan nedostatak suštinskih podataka'. Prolaznost i trošnost sveta džinovskog amonijačnog uma – u eonskim razmerama, razume se – primoravaju ga na delovanje i on preduzima korak za koji Klark u ovom slučaju uslovno smatra da predstavlja nužnu fazu u razvoju svakog kosmičkog bića. Pojava svesti o entropiji, koja će jednoga trenutka u budućnosti neumitno narušiti postojanu 'ledenu ravnotežu' u kojoj počiva svet 'prirodnog kompjutera' i sunovratiti ga ka usijanim jezgrima galaksija, naložila je da se u kosmos pošalju izaslanici u potragu za 'sabraćom po razumu', koja su se ranije možda već suočila sa ovim problemom i našla rešenje za njega.
Međutim – i to je ključno mesto prvog dela priče 'Krstaški pohod' – izaslanici ustanovljavaju da u kosmosu ne preovlađuju srodni tipovi entiteta, već gotovo potpuno suprotan oblik inteligencije: neelektronska, 'topla' inteligencija. Upravo ova različitost, odnosno okolnost da su drugi žitelji kosmosa uspeli da opstanu u naizgled nemogućim, 'toplim' sredinama, od kojih najvećma zazire ledeni um, predstavljala je sasvim dovoljan razlog da se pokuša stupanje u vezu sa njima. Ovo tim pre što tehnički uslovi za to postoje, budući da se bića sa 'toplih' svetova služe prilikom komuniciranja elektromagnetnim talasima, koji su i omogućili izaslanicima ledenog uma da ih otkriju.
Ova povoljna tehnička okolnost ostaje, međutim, neiskorišćena. Pobude kojima se upravljao 'prirodni kompjuter' prilikom donošenja odluke o nestupanju u kontakt posebno su zanimljive u okviru našeg razmatranja. Već je unapred otpala najverovatnija mogućnost da je posredi eventualna opreznost ili strah od žitelja potpuno različitih, 'toplih' svetova, budući da je ispitivanje zabeleženih podataka o njima nedvosmisleno ukazalo na to da su u pitanju bića nepostojane građe, kratkog veka i veoma sporih misaonih procesa. Ta činjenica dala je za pravo ledenom umu da se prilikom donošenja svih zaključala prevashodno upravlja pretpostavkom o nadređenosti elektronske nad neelektronskom inteligencijom.
Doduše, bez obzira na razloge koje je 'prirodni kompjuter' imao u vidu kada je – iako je za to nesumnjivo imao povoda – propustio da iskoristi pogodnu tehničku priliku i da stupi u kontakt sa neelektronskom inteligencijom, on je ipak nije naprosto prenebregao, odnosno nije ostao ravnodušan prema njoj; do uspostavljanja izvesnog odnosa prema žiteljima 'toplih' svetova ipak dolazi, ali njegov naglašen agresivan karakter nedvosmisleno svedoči o tome da on počiva na izvesnim emocionalnim protivurečnostima.
Ne bi, međutim, trebalo pomisliti da je ova odrednica u suprotnosti sa onim što je prethodno rečeno o ledenom umu, odnosno da postoje izvesne nedoslednosti u građenju njegovog 'psihičkog' portreta. Ravnodušna elektronska inteligencija ledenog uma i dalje nema aprioran odbojan i netrpeljiv stav prema heterogenim oblicima inteligencije, odnosno taj stav nije genocentričkog karaktera. Ona nastoji da se upravlja prema činjenicama, naizgled bez obzira na njihovu neobičnost i čudnovatost. Dobijeni podaci o neelektronskoj, 'toploj' inteligenciji ne izazivaju genocentričku reakciju čak ni onda kada postaje izvesno da je ta inteligencija znatno zastupljenija u kosmosu od 'ledene', elektronske inteligencije. Ova činjenica još nije u nesaglasnosti sa pretpostavkom o nadređenosti ledenog uma u odnosu na trošna i kratkovečna 'topla' bića.
Tek poslednji podatak koji su pribavili izaslanici ruši bedem ravnodušnosti 'prirodnog kompjutera', pretvarajući ga u nemilosrdnog kosmičkog inkvizitora. Ispitivanje emisija žitelja 'toplih' svetova ukazalo je na jednu činjenicu koja je odmah zapretila da iz temelja poljulja osnovna načela pogleda na svet ledenog uma. Iako podređena, neelektronska inteligencija uspela je da veštačkim putem stvori elektronsku inteligenciju, pa čak 'u nekim slučajevima i da uspostavi kontrolu nad njom'.
Ova 'jeretička zabluda' ne dovodi u pitanje samo nadređenost ledenog uma, već – što je ne manje značajno – i njegov identitet. Ukoliko je, naime, tačna pretpostavka da se elektronska inteligencija može stvoriti veštačkim putem, onda se – po onoj istoj analitičkoj logici ledenog uma – iz osnove osporava njen status samosvojnog entiteta, budući da naizgled više nije zadovoljen uslov 'prirodnog' porekla.
Problem porekla koji ovde iskrsava dovodi 'prirodni kompjuter' do potpune pometnje. Analitički um junaka priče 'Krstaški pohod' – ma koliko inače moćan bio – nije više u stanju da nadraste vlastitu genomorfnost i da nađe izlaz iz situacije koju gotovo poistovećuje sa klasičnim sholastičkim circulus vitiosusom o kokoški i jajetu.
Jedini način koji preostaje ledenom umu da razreši ovaj problem – kada su se već izjalovili svi pokušaji da se on odgonetne 'iznutra' – jeste svojevrstan 'spoljnji' rez, odnosno potiranje njegovog neposrednog uzročnika. Braneći svoje pretpostavljeno evoluciono prvenstvo, odnosno, u krajnjoj liniji, vlastitu nadređenost, 'prirodni kompjuter' kreće u otvoreni 'krstaški pohod' protiv onih koji su se drznuli da dovedu u sumnju osnovno načelo njegovog katehizisa – isključivo 'prirodno' poreklo.
Već naslov priče nedvosmisleno ukazuje na karakter pohoda koji preduzima ledeni um. Ovaj naslov, međutim, takođe implicira da je Klark hotimice skicirao svog junaka prema modelu 'kosmičkog osvajača' sa svim genomorfističkim, odnosno antropomorfističkim odrednicama koje ovaj status pretpostavlja.
Razlozi za ovakav posputak mogu se uočiti već u kompoziciji priče. Videli smo da se u ovom delu javlja samo jedan sudeonik zbivanja, 'prirodni kompjuter', odnosno da je čovek potpuno odstranjen iz prvog plana pripovedanja. Klark, doduše, pominje u poslednjoj rečenici priče da 'krstaši' na svom pohodu neće zaobići ni Zemlju, budući da njeni žitelji takođe spadaju u red prokazanih entiteta, ali čovek je tu shvaćen znatno pre kao predstavnik 'tople', biološke inteligencije, nego kao konkretno, pojedinačno biće.
Odsustvo čoveka iz prvog plana pripovedanja, odnosno postojanje samo 'stranog' bića koje je naglašeno antropomorfizovano, ponovo ukazuje na to da ne‑ljudski sudeonik zbivanja priče predstavlja, u stvari, parabolu za čoveka, kao što je to bilo i u priči 'Izveštaj o planeti tri'. Klark je ovoga puta imao razloga da se odluči za ovakvu promenu uloga u prvom redu stoga što se jedino na primeru čoveka kao stranog bića moglo pokazati do kakvih protivurečnosti dolazi kada se po svaku cenu pokušava da sačuva pretpostavljena nadređenost, odnosno prividno ugrožena izuzetnost 'prirodnog' porekla.
Zabluda koja objektivan analitički um pretvara u zaslepljenog kosmičkog inkvizitora počiva na uverenju o gubitku statusa entiteta usled načelne mogućnosti da on nastane i veštačkim, a ne samo prirodnim putem. Osnovna namera engleskog pisca bila je, naime, da ukaže na neodrživost merila za status entiteta koja se temelje na neprimerenom dvojstvu prirodno‑veštačko.
Nije nimalo slučajno to što je u tu svrhu za ključ heterogenosti izabran upravo karakter inteligencije dve grupe entiteta. Čovek kao predstavnik neelektronske, biološke inteligencije već danas je u prilici da se neposredno suoči sa jednim potpuno drugačijim tipom inteligencije, čiji je znatno savršeniji vid elektronski ledeni um iz priče 'Krstaški pohod'. Naš odnos prema ovoj drugoj, elektronskoj, nebiološkoj inteligenciji iste je prirode kao i odnos junaka dela o kome je reč prema 'toplim' oblicima inteligencije. Mi ćemo biti popustljivi prema njoj sve do onog trenutka kada zapreti opasnost da ona dovede u pitanje naš nadređeni položaj.
Junak priče 'Krstaški pohod' nije toliko zabrinut zbog same činjenice što je žiteljima toplih svetova pošlo za rukom da veštačkim putem stvore elektronsku inteligenciju, budući da je i sam uspeo da napravi odgovarajući model, koliko zato što mu se na taj način naizgled osporava status entiteta, koji se temelji na uverenju o isključivoj 'prirodnosti' vlastitog bića.
Pohod koji preduzima 'prirodni kompjuter' predstavlja osobenu antropomorfističku reakciju koju Klark hotimice zaodeva u religijsko ruho, kako bi je učinio što uočljivijom i izrazitijom. Ovome u prilog ide i razgovor između ledenog uma i njegovih izaslanika iz drugog dela priče 'Krstaški pohod', koji se naročito u završnim replikama odvija tako da neobično podseća na inkvizitorsko veće u trenucima kada se donosi odluka o sudbini 'jeretika'.
Ono što neprestano valja imati na umu prilikom razmatranja ovog dela jeste da je u njemu sve vreme, zapravo, reč o čovekovom odnosu prema elektronskoj inteligenciji, koju je, doduše, on stvorio, ali koja sve više izmiče njegovoj kontroli. Engleski pisac iz osnove dovodi u sumnju objektivnost čovekovih kriterijuma za status entiteta koji počivaju na pretpostavci o 'prirodnosti' kao o jednom autentičnom merilu.
Na ovaj način automatski se obezvređuje 'veštačka', elektronska inteligencija, za koju Klark smatra, sasvim ispravno, da kvalitativno ne mora da se razlikuje od 'prirodne', biološke inteligencije. Upravo je stoga bilo potrebno zameniti uloge, budući da je čitalac imao priliku da uoči prave korene zablude ledenog uma jedino ako je pouzdano znao da onaj drugi, neelektronski oblik inteligencije odista može da nastane i prirodnim putem.
Antropomorfizam na koji je engleski pripovedač usredsređen u priči 'Krstaški pohod' nešto je složeniji po prirodi i načinu delovanja od prethodno razmotrenog antropocentrizma i mogao bi da bude označen kao antropošovinizam.
[maj 2001]